Jelena Milić: Srbija jača veze sa zapadom, a Rusija je destabilizira

Jelena Milić, direktorica Centra za evroatlantske studije (CEAS), nezavisnog istraživačkog think-tanka sa sjedištem u Srbiji, dala je svoj poseban osvrt na sastanak Vučića, Hotija i Trumpa u Washingtonu.

Njen tekst je objavljen u uglednom listu New Eastern Europe, a mi ga prenosimo u cijelosti:

Srpsko-ruski odnosi kroz historiju nisu nikada bili jednostavni ni nužno prijateljski, a u posljednjih par godina se dodatno usložnjavaju. Ovaj trend se poklapa sa periodom pojačanih napora aktuelne administracije u Beogradu da pokuša da uspostavi strateško partnerstvo sa SAD-om, kako je predsjednik Srbije Aleksandar Vučić naveo u svom pismu predsjedniku SAD-a Donaldu Trumpu povodom ovogodišnje proslave Dana nezavisnosti.

Mnogi relevantni srpski zvaničnici i javne ličnosti nadaju se da odnosi mogu dostići nivo strateškog partnerstva, što je više puta naglašeno tokom niza konferencija na visokom nivou pod imenom Beogradska NATO nedjelja, koje se održavaju dva puta godišnje.

Beograd tvrdi da nailazi na više razumijevanja u Trumpovoj Bijeloj kući, nego kod prethodnih američkih administracija. Nažalost, teško se oteti utisku da isto važi i za Evropsku uniju, jer se unapređenje odnosa sa SAD-om doživljava kao igra nulte sume, a ne kao scenario u kome sve strane pobjeđuju.

Ovi obnovljeni napori nisu samo Vučićev pokušaj da manipuliše Zapadom, kako neki neutemeljeno i tendenciozno sugerišu, već je riječ o konkretnim, konstruktivnim koracima koji odražavaju istinski cilj Srbije da se usmjeri ka Zapadu, uprkos ogromnim preprekama.

Neki od ovih koraka predstavljeni su u nedavnom članku pod naslovom The Right Stuff,
koji je objavio Centar za analizu evropske politike (CEPA). U članku koji je objavila CEPA, između ostalog, navedeno je i sljedeće: "Od zemalja Zapadnog Balkana, Srbija ima najznačajniji kontingent trupa u multinacionalnim operacijama pod vođstvom EU i UN-a i institucionalizovala je saradnju sa Evropskom odbrambenom agencijom."

U tekstu se dalje ističe da su: "Srbija i NATO 2018. godine zajednički organizovali terensku vježbu Upravljanje posljedicama vanrednih situacija, koja je obuhvatila 2.000 učesnika iz 40 zemalja. Srbija je započela primjenu drugog ciklusa Individualnog akcionog plana za partnerstvo sa NATO-om i održala je više vježbi u 2019. godini sa zemljama NATO-a nego s Rusijom. Program državnog partnerstva sa Nacionalnom gardom Ohia jedan je od najboljih u Evropi." Također se napominje da je Vučić javno podržao sporazum, koji je u Bosni i Hercegovini postignut novembra 2019. godine, o formiranju nove vlade i usvajanju programa reforme oružanih snaga u saradnji sa NATO-om.

CEPA naglašava da "uprkos pritisku Kremlja, Beograd odbija da dodijeli diplomatski status
tzv. Srpsko-ruskom humanitarnom centru u Nišu, instrumentu ruske meke moći". U očitom pokušaju da omete njihov rad, srpska vlada je preuzela lokalni aerodrom u Nišu i stavila ga pod svoju nadležnost, nakon što je Centar tamo preselio svoje prostorije. Nema sumnje da je interesovanje za unapređenje ukupnih odnosa sa SAD-om dijelom posljedica očekivanja Beograda da će Sjedinjene Države pokazati više razumijevanja u vezi s pregovorima s Prištinom. Nedavna relevantna anketa javnog mnijenja pod nazivom Ovo smo mi, koju je izradio Centar za evroatlantske studije, pokazala je da srpsko javno mnijenje snažno podržava ovaj kurs, nešto što se namjerno ili nehotice često previđa u komentarima o situaciji u Srbiji. Prema istraživanju, 65 procenata građana podržava jačanje saradnje između Srbije i Sjedinjenih Država u oblastima bezbjednosti, odbrane i ekonomije, a još oko 14 procenata su neopredeljeni, što znači da se s dobrim argumentima mogu također ubijediti.

I pored mnoštva NVO finansiranih od političkog Zapada, te brojnih opozicionih, navodno demokratskih, malih pokreta, kao i renomiranih portala zapadnih vlada (npr. Glas Amerike, RFE/RL, DW, BBC) i lokalnih antivladinih, nazovi prodemokratskih, medija, za koje bi se očekivalo da su ključni izvori takvih vijesti i trendova, kao glavni izvor i promotera ove orijentacije građani Srbije navode upravo aktuelnu vlast u Beogradu i njoj bliske medije.

Neupitno je da je zvanična Moskva također uočila ovaj, po nju itekako nepovoljan, ali vrlo realan, trend. Do prije par godina, prisustvo različitih oblika ruskog uplitanja se povećavalo, bilo nelegitimnim sredstvima (preko masovne kampanje prerade historije i lažnih narativa o tradicionalno dobrim odnosima) ili kao maligni uticaj. To je uslovljeno i energetskom zavisnošću i činjenicom da se Rusija, baš kao i Kina, pitaju o novom statusu Kosova zbog UN SC 1244, pod čijim mandatom djeluje misija pod vodstvom NATO-a na Kosovu (KFOR), htio to Beograd ili ne.

Srbija je jedina zemlja regiona Zapadnog Balkana koja je, za vrijeme prethodne adminsitracije, dala većinski paket vlasništva nad gasnom i naftnom industrijom u rusko vlasništvo. Ova okolnost daje Moskvi prostor da u kampaniji gradi neuobičajeno veliki (de facto pod kontrolom druge države) privatni sektor bezbjednosti koji ima uticaja na zaštitu kritične infrastrukture u RS. Zvanična Moskva sve ove okolnosti, zajedno sa traumama od NATO bombardovanja, vrlo vješto eksploatiše u cilju artikulisanja svojih interesa, koji sve očitije nisu u interesu Srbije.

Sadašnja administracija, bar dok je pitanje novog statusa Kosova otvoreno, ima malo mogućnosti da ih sve odjednom promijeni. Nedavno realizovani aranžmani oko uvoza oružija iz Rusije su dijelom posljedica pritiska Moskve na Beograd. U posljednje vrijeme Beograd svoje nabavke diversifikuje i rizičnim nabavkama iz Kine, što može biti štetno iako to predstavlja zamjenu za rusko oružje. No, predsjednik Vučić ne isključuje i mogućnost nabavke čak i borbenih aviona iz SAD-a, uz već realizovanu kupovinu francuskih sistema Mistral.

Premijerka Ana Brnabić najavila je u septembru da se Srbija priprema za kupovinu značajne količine odbrambene vojne opreme od Izraela, istovremeno podsjećajući na kontinuirano jačanje srpsko-izraelskih odnosa. Ovo je još jedan primjer srpske spoljnopolitičke orijentacije usmjerene ka političkom Zapadu - koji je ponovo nepravedno prošao neprimijećen od strane komentatora i zapadnih kreatora politike. Srbija se također pridružila deklaraciji o predsjedničkim izborima u Bjelorusiji koju je Evropska unija usvojila 11. augusta, u kojoj se navodi da su građani Bjelorusije "pokazali želju za demokratskim promjenama tokom predizborne kampanje, ali da izbori nisu bili ni slobodni ni pošteni".

Međutim, u posljednjh nekoliko godina Srbija je već uspjela da znatno umanji dio nepovoljnog ruskog uticaja, ne samo u Srbiji već i u cijelom regionu Zapadnog Balkana. Destabilišući uticaj i hibridne operacije Kremlja su godinama artikulisane kroz čvrste veze sa političkim predstavnicima Srba na Kosovu, u Crnoj Gori, u Bosni i Hercegovini i tadašnjoj Makedoniji. Za kontakte sa spomenutim partijskim strukturama bio je zadužen nekadašnji visoki zvaničnik Putinove Jedinstvene Rusije i član Dume, Sergej Zeležnjak. On se, između ostalog, zalagao za stvaranje zajednice vojno neutralnih država regiona, kada je već bilo jasno da će Makedonija ući u NATO i kada je Crna Gora već bila član NATO-a. Srećom, plan je propao, dijelom i zbog trenutnog rukovodstva Srbije i Vučićevih napora da veze ovih partija sa Rusijom zamijeni jačim vezama sa zvaničnim Beogradom.

Usred teških, ali presudnih sastanaka u Washingtonu sa delegacijama američke vlade i Prištine, Vučić se sastao sa Miloradom Dodikom - dugogodišnjim liderom Republike Srpske i aktuelnim članom tročlanog predsjedništva Bosne i Hercegovine (koji je također blizak Vladimiru Putinu). Uprkos nečuvenom Dodikovom pokušaju da izjednači status Republike Srpske sa statusom Kosova, Vučić i Srbija nisu podlegli pritisku.

Pozicioniranje Beograda kao prirodnog centra iz koga se artikulišu legitimna pitanja kulturnih i drugih garantovanih prava Srba koji žive u regionu, ne treba stoga gledati kao na novi velikosrpski nacionalističko-hegemonistički projekat, ili kao Vučićev rat protiv regiona, kao što mnogi, opet, neutemeljeno, ali namjerno sugerišu. Zapravo, to predstavlja branu od ruskog destabilišućeg uticaja, što i rezultati nedavnih izbora u Crnoj Gori potvrđuju.

Više partija nove pobjedničke koalicije u Crnoj Gori ima veze sa Beogradom i njihova saradnja se odvija legitimnim kanalima. Beograd podržava lokalne nevladine organizacije u Crnoj Gori koje se bave onim istim pitanjima relevantnim za Srbe i Srpsku pravoslavnu crkvu u Crnoj Gori koja su otvoreno podržale stranke pobjedničke koalicije, koja je već priznata i prihvaćena od zvaničnika EU.

Ključno pitanje odnosi se na manjkavo zakonodavstvo o pravnom statusu vjerskih zajednica, koje jasno diskriminiše Srpsku pravoslavnu crkvu. Umjesto da osude ovu neliberalnu praksu, koja se kosi sa tendencijama modernih demokratija, slično ponovnim trendovima na Kosovu gdje je srpsko kulturno i vjersko naslijeđe na razne načine ugroženo, mnogi zapadni donosioci politika i komentatori okreću glavu na drugu stranu.

Poslije više mjeseci vrlo mirnih masovnih protesta protiv neadekvatnog zakonodavnog rješenja, suočenih sa arogantnim načinom na koji su ga bivše vlasti pravdale koristeći historijske zablude, legitimno nezadovoljstvo rezultiralo je izbornim porazom vladajuće stranke.

Nova pobjednička koalicija u Crnoj Gori obavezala se da će ojačati vladavinu prava za sve, uključujući i srpske pravoslavne vjernike, i da će opozvati kontroverzni zakon. Ovo će zasigurno značajno doprinijeti smirivanju atmosfere i smanjenju ruskog uticaja u ovom osjetljivom periodu. Koalicija se također obavezala da će podržati sve međunarodne obaveze Crne Gore (tj. obaveze prema članstvu u NATO-u i priznanju Kosova). Pitanje je kako bi se situacija odvijala da je Moskva ostala glavni pokrovitelj ovih političkih struktura i da Vučić nije postepeno mijenjao paradigmu.

Posebno zabrinjava aktuelno djelovanje Moskve protiv vlasti Beogradu, bilo iza leđa ili direktno i neskriveno, koje zasigurno ne nailazi na politiku otvorenih vrata. Ono se sprovodi kroz sistem bezbjednosti i preko prokremaljski nastrojenih duboko kompromitovanih vojnih i policijskih sindikata aktivnih pripadnika sistema bezbjednosti. Tokom posljednjih nasilnih nereda u Srbiji, njihovi lideri, usko povezani sa mnogim ekstremno desničarskim ruskim organizacijama i aktivistima, koji su također prisustvovali i podržavali mitinge, su još jednom nastavili dugoročnu saradnju sa liderima malih opozicionih partija, koje su bojkotovale posljednje izbore bez valjanog razloga. Jedan od njihovih uobičajenih pokliča je da bi bilo kakav dogovor između Beograda i Prištine bio izdaja i da bi, ako se to dogodi, snage bezbjednosti trebale da uzmu stvar u svoje ruke.

Zabrinjavajuće je što uticajni zapadni analitičari, navodno eksperti za Balkan, lažno tvrde suprotno, uprkos brojnim izjavama i dokazima iz otvorenih izvora. Kao što je spomenuto, nerede su organizovale otvoreno prokremaljske strukture okupljene oko Mlađana Đorđevića, čovjeka koji ima jake veze sa Moskvom i jednog od ključnih finansijera, navodno prodemokratski nastrojene, opozicije u Srbiji. Između ostalog, on je posjetio okupirani Krim, iako srpska vlada podržava puni teritorijalni integritet Ukrajine.

Prije nasilnih demonstracija u jesen 2019. godine, objelodanjeno je da je aktivni pripadnik obavještajne ruske zajednice podmićivao pripadnika Vojske Srbije. Ni zvanična Moskva ni Beograd nisu uspjeli da demantuju ovu špijunsku aferu. Ruska ambasada u Beogradu i MSP su pokušali zastrašivanjima analitičarskih organizacija i direktnim pritiskom na medije druge suverene države da demantuju bez uspjeha sve neupitne dokaze o prokremaljskim tragovima u nasilnim demonstracijama u Srbiji. Neredi su srećom bili kratkog daha, jer nisu predstavljali odraz "duboke podijeljenosti i nezadovoljstva aktuelnom vlašću" kako se netačno tvrdi, već pre pokušaj nasilnog negiranja izbornih rezultata, koji su ovoj adminsitraciji koja vodi kurs jačanja odnosa sa SAD-om, dali dodatni legitimitet. Ovim naporima je tokom zime 2019-2020. prethodio pokušaj Moskve, malo primijećen u zapadnim komentatorskim krugovima, da preko svog zvaničnika Sergeja Primakova, novog direktora Rostrudnečestva, ubijedi predsjednika Aleksandra Vučića da sa spomenutim prokremaljskim opozicionim strukturama formira prijelaznu vladu, što je naravno odbijeno.

Imajući u vidu sve gore navedeno, očito je da zvanični Beograd ne igra na kartu optuživanja Moskve zarad umiljavanja Zapadu, niti generalno niti konkretno oko pregovora sa Kosovom,
kako se sve ćešće, pa čak i namjerno, neosnovano tvrdi, pogotovo sad kada se bliže veoma važni sastanci u Washingtonu i Briselu, na kojima će Beograd i Priština pokušati da normalizuju odnose. Zapravo, Beograd se suočava sa vrlo realnom prijetnjom iz Moskve na koju trenutno ne može adekvatno da odgovori.

U periodu intenziviranja napora aktuelne američke adminsitracije i EU da se postigne sveobuhvatni multidimenzionalni sporazum između Beograda i Prištine, koji bi Beograd zadržao jače usidrenim na političkom Zapadu, može se očekivati da će se ruski destabilišući pritisak na Srbiju intenzivirati. Sjedinjene Države mogu odigrati ključnu ulogu u smanjenju ruskog uticaja u Srbiji i na zapadnom Balkanu, jer oni sami nemaju odgovarajuće mehanizme za to.

To se može postići intenziviranjem strateške saradnje sa drugim velikim silama, kontinuiranim jačanjem odbrambene i bezbjednosne saradnje sa Srbijom, kao i kroz već izraženu podršku različitih američkih agencija i preduzetih koraka na terenu za uspostavljanje regionalne mini-Šengen zone, koja bi olakšala kretanje ljudi, roba, usluga i kapitala i drugih ekonomskih i infrastrukturnih projekata, sa čime je EU naizgled saglasna, ali i kroz podršku posebno prilagođenom sporazumu između Beograda i Prištine. To bi sigurno bilo u interesu Srbije, čitavog zapadnog Balkana, SAD, ali i EU.