S kraljevskog Čajangrada vide se Bobovac i Visoko: Kraj njega prolazio Put srebra

Na strmoj, gotovo nepristupanoj uzvisini između nekadašnjeg kraljevskog grada Bobovca i Mila kod Visokog, smješten je Čajangrad. Niti jednako važan niti istražen poput ova dva grada, ali čiji su ostaci postojani i dan-danas.

Ne spominje se u izvorima, ali sudeći po ostacima srednjovjekovni je, a po lokalitetima Kraljev Do i Kraljevo Guvno kraljevski grad.

Grad je u osnovi izdužen pravougao orijentiran u pravcu istok-zapad, s okruglom kulom u uglu pristupne zapadne strane. Sa ostale tri strane prilaz gradu je vrlo težak. Vanjski prečnik kule iznosi oko 8,7 m, unutrašnji oko 4,5 m. Debljina zida kule je oko 2,1 m. Dimenzije pravilnog izduženog obora, sudeći prema ostacima, su oko 42,6 x 11,5 m. Debljina zida obora je oko 1 m.

Čajangrad ubrajamo u srednjovjekovna bosanska utvrđenja sa jednom okruglom kulom i geometrijski pravilnim oborom. Sagrađen je na stijeni sa koje se vide Bobovac i Visoko, te je, vjerovatno, vršio optičku vezu između ta dva grada. Nalazi se lijevo od starog puta Podvisoko-Sutjeska, udaljen od Visokog 7 km.

Čajangradska utvrda u naučnoj literaturi prvi put se spominje u djelu „Stari bosanski gradovi“ autora Hamdije Kreševljakovića. U pomenutoj publikaciji, izdatoj, 1953. godine u Sarajevu, Kreševljaković navodi:

„To je bio grad kome je osnovica pravokutnik, a u jednom uglu vidi se još nešto zida okrugle kule, koja je stajala do ulaza u grad i s te (zapadne) strane se moglo pristupiti gradu, dok je s ostalih strana pristup upravo nemoguć. I s Čajangrada otvara se vidik na sve strane, s njega se vidi Bobovac na sjeveru i Visoki na jugu. Nije stoga isključeno, da je Čajangrad vršio i optičku vezu između Bobovca i Visokog.“ 

Kreševljaković dalje navodi kako je ovo bio kraljevski grad, potkrepljujući tu tvrdnju toponimima Kraljev Do i Kraljevo Guvno.

U neposrednoj blizini evidentirano je groblje Šehitluci koje je Kreševljaković datirao u XV, najkasnije XVI stoljeće, povezujući i predaju koja kaže da su tu pokopani vojnici Mehmeda II koji su pali po zauzeću ovog grada. 

Vego navodi da tačan naziv ove srednjovjekovne utvrde nije poznat, kako se ista ne spominje u srednjevjekovnim izvorima, dok naziv Čajangrad potječe od slavenske riječi čajan; čuvati-štiti.

Ovaj toponim odgovara strateškoj lokaciji utvrde koja se, kao što je već navedeno nalazi na teško pristupačnoj uzvisini, te vizuelno povezuje Bobovac i Visoki. U naučnoj litetaturi ovaj lokalitet se smatra i sjedištem Kraljevskog Ministra Riznice na osnovu nadgrobne ploče kaznaca Nespine koja je pronađena 1946. godine u podnožju Čajangrada. Prema navodima Bešlagića udaljenost između nekropole i Čajangrada je otprilike 1 km. Marko Vego je ovaj lokalitet datirao u srednji vijek, dok Pavao Anđelić ipak daje donekle precizniju dataciju – kasni srednji vijek. Generalna zapažanja naučnika koji su u svojim djelima uglavnom sporadično spominjali ovu srednjovjekovnu utvrdu, te zapažnja naučnika koji su učestvovali u probnim istraživanjima potvrđuju tezu Anđelića, te ovaj lokalitet smatraju suvremenikom kraljevskog grada Visoki. To bi značilo da je Čajangrad sigurno bio naseljen tokom XIII stoljeća pa do osmanske okupacije. 

Bitno je naglasiti da je tokom istraživanja obavljenih prethodnih godina zabilježena i naglašena mogućnost da je lokalitet Čajangrad bio naseljen u predrimskom i rimskom periodu.

Pretpostavljena trasa puta Via argentia (put srebra) prolazi pokraj ovog lokaliteta. Sam geografski položaj utvrde predstavlja idealnu lokaciju za rimski refugij odnosno neku vrstu stražarskog mjesta u ranijim periodima. Na lokaciji Malo Čajno evidentirana je prahistorijska nekropola sa ravnim grobovima, koju Borivoj Čović datira u dvije faze – prva, starija faza predstavljena masivnim bronzanima naruknicama, fibulama, iglama i dijelovima dijademe – okvirno 8-7. stoljeće prije nove ere. Mlađa faza je predstavljena glasinačkim rebrastim fibulama, naruknicama od bronzanog lima i željeznim kopljem te se datira u 5-4. stoljeće prije nove ere. Na osnovu blizine ove nekropole postoji osnova za pretpostavku da je i Čajangrad bio naseljen u tom periodu, te se otvara potreba i mogućnost arheološkog istraživanja koji će ovu pretpostavku potvrditi ili opovrgnuti, navode iz Zavičajnog muzeja Visoko. 

Zavičajni muzej Visoko u više navrata je u partnerstvu sa domaćim i stranim stručnjacima od 2008. do 2013. sezonski vodio projekte koji su se bazirali na osiguravanju prohodnosti lokaliteta, promociji lokaliteta te vođenju neinvazivnog arheološkog istraživanja i rekognosciranja terena. 

Jedina arheološka istraživanja koja su rađena konkretno na ovom lokalitetu su provedena 2012. godine pod pokroviteljstvom Archaetypes international research. Projekat je nosio naziv „Rekognosciranje terena, manja arheološka istraživanja i zaštita lokaliteta srednjovjekovnog bosanskog utvrđenja Čajangrad“. Tom prilikom otvorena je manja sonda u depresiji (suhojarku). Od pokretnog materijala nađena su dva fragmenta životinjskih kostiju i nešto metalnih nalaza poput željenih klinova i eksera.

Arheološka istraživanja ovog lokaliteta vršena su i 2016. godine akcijom čišćenja lokaliteta od vegetacije, u skadu sa dozvolama dobijenim od JP Šumarija Visoko. Tokom  arheoloških istraživanja otvorene su 4 probne sonde na različiti lokacijama. Skinut je površinski sloj sa već vidljivih zidova kule i vanjskog bedema uz samu kulu. Tom  prilikom pronađena je velika količina nagorenih životinjskih kostiju i fragmenti keramike.

Dijelovi teksta iz knjige Husrefa Redžića, Srednjovjekovni gradovi u Bosni i Hercegovini (Sarajevo, 2018), objavljeni su uz isključivu dozvolu izdavača te nije dozvoljeno njihovo kopiranje i objava na drugim medijima. Više informacija o knjizi potražite FB stranici Sarajevo Publishinga ili putem maila redakcija@sarajevopublishing.ba. 

Knjiga se može nabaviti u knjižarama Sarajevo Publishing.