Od nametanja naziva „Musliman“ za bosanski narod do obnove nezavisnosti

Nastavljamo sa objavljivanjem knjige Tragom drevnih Bošnjana - bosanska država i nacionaln(i) identiteti kroz historiju čiji su autori Taner Aličehić i Đenan Galešić. 

Važne dileme u vezi s “nacionalnošću” bosanskih muslimana riješene su na 17. sjednici Centralnog komiteta Saveza komunista Bosne i Hercegovine u februaru 1968. godine, gdje se u zaključcima izričito navelo da su historija i praksa pokazale kako je bilo štetno tražiti od muslimana da se izjasne kao Srbi ili Hrvati jer su oni zaseban narod.1 Ovakav stav bosanskih komunista prihvatila je i Savezna vlada, uprkos snažnom i otvorenom negodovanju srpskih nacionalista među komunistima, posebno Dobrice Ćosića.2

Legitimitet ovom procesu dali su mnogi, kako političari tako i intelektualci, koji su većinom sudjelovali po partijskom zadatku. Bili su zaduženi da kroz niz rasprava i naučnih projekata potvrde ispravnost kompromisnog rješenja: ne dozvoliti bilo kakav nacionalni identitet koji bi mogao nacionalizirati sve stanovništvo Bosne i Hercegovine te istovremeno zadovoljiti “neopredijeljeni” (muslimanski) dio stanovništva.

Između 1967. i 1970. pokrenut je projekt u formi studijskog izvještaja “Stav muslimana Bosne i Hercegovine u pogledu nacionalnog opredjeljivanja”. Trebalo je potvrditi zamisao Komunističke partije Jugoslavije o uvođenju “muslimanske nacionalnosti”. Ključni saradnici bili su Muhamed Hadžijahić, Atif Purivatra i Mustafa Imamović. Pod pokroviteljstvom Hamdije Pozderca i Hamdije Ćemerlića imali su zadatak naučno dokazati kako su se Muslimani tokom historije afirmisali kao nacionalno posebni.3

Republika Bosna i Hercegovina u okviru SFRJ (15)
Narodnooslobodilački pokret na prostoru Bosne: Obnova bosanske države(14)
Drugi svjetski rat na području Bosne i Hercegovine (13)
Sporazum Cvetković-Maček: Svi pokušaji podjele Bosne (12)
Stvaranje Kraljevine SHS: Period negiranja Bosne i bosanskog identiteta (11)
Bosna (i Hercegovina) u okviru Austro-Ugarske Monarhije (10)
Širenje srpskog identiteta na prostor Bosne (9)
Presudne godine 1875–1878: Ustanak i otpor bosanskog naroda (8)
Bosna i Bošnjaci od 1840. do 1878. godine (7)
Rat za slobodu Bosne i Bošnjaka (6)
U Osmanskom carstvu Bošnjaci sačuvali tradiciju (5)
Pad Bosanskog kraljevstva (4)
Krstaške inkvizicije protiv Bosne i Bošnjaka (3)
Nastanak bosanske države (2)
Uvod u bosanstvo: Historijske pretpostavke bosanske države (1)

Međutim, nisu svi historičari krajem šezdesetih godina dvadesetog stoljeća imali isti stav o nacionalnom identitetu bosanskih muslimana. Tako je u vrijeme kada je većina njih, uz zaštitu i pokroviteljstvo vladajuće Komunističke partije, branila stav o nacionalnom identitetu bosanskih muslimana, Enver Redžić pisao o posebnosti muslimana. Tvrdio je kako bosanski muslimani svoju etničku i historijsku individualnost, koja je neosporna, iskazuju pod nazivom Bosanac.4 Da bi potvrdili navodne ispravnosti odluka o nacionalnom identitetu „Muslimana“, historičari su svoje stavove o tome iskazali na konferenciji organizovanoj od 18. do 20. novembra 1968. godine pod nazivom “Istorijske pretpostavke Republike Bosne i Hercegovine”. Organizovali su je Institut za istoriju u Sarajevu, Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, Društvo istoričara Bosne i Hercegovine, Katedra za istoriju Filozofskog fakulteta u Sarajevu, Katedra državnog i međunarodnog prava Pravnog fakulteta, Katedra za političke nauke Fakulteta političkih nauka, Skupština Socijalističke Republike Bosne i Hercegovine i Centralni komitet Saveza komunista Bosne i Hercegovine.

Iako su priznati kao poseban narod 1968, zvanično su se tek na popisu stanovništva 1971. godine mogli izjasniti kao Muslimani u vidu narodne odrednice.5 Priznanje Muslimana kao naroda nije bilo stvaranje “nove” nacije, nego nastavak negiranja bosanskog identiteta i prihvatanje činjenice da se “preostali” stanovnici Bosne ipak neće niti posrbiti niti pohrvatiti.6 Bosanci muslimanske vjere su se prvi u svijetu u nacionalnom smislu odredili po imenu jedne religije.7 U ovakvim okolnostima, nepostojanjem drugih društvenih snaga, institucija Islamske zajednice preuzela je na sebe vodeću ulogu nacionalnog osvješćivanja, što je neminovno vodilo etnokonfesionalnom poimanju Bošnjaštva, koje će, nažalost, biti potvrđeno u budućim događajima i procesima u BiH.8

Iako je svijest mnogih u Bosni i Hercegovini već bila utemeljena u srpskoj ili hrvatskoj nacionalnoj ideologiji, za pretpostaviti je da je kod velikosrpskih, pa i velikohrvatskih ideologa bila prisutna bojazan od “povratka” bošnjaštva u njegovom punom historijskom obliku. Nazivom “Musliman” trebalo je bosanstvo svesti na posljednje stanovnike Bosne koji su se oduprli srpskom i hrvatskom nacionalizmu te naglasiti da je samo islam vjera Bošnjaka. Podrazumijevalo se da je islam u potpunoj suprotnosti s evropskim identitetom, koji je dominantno kršćanski. U tom smislu su Bošnjaci mogli i dalje biti predstavljani kao strano tkivo na ovim prostorima.

Jačanje Bosne, njene republičke samostalnosti te ekonomskog i kulturnog razvoja tokom cijelog perioda socijalističke države napadali su antibosanski faktori i snage iz Beograda i Zagreba. A istomišljenika su imali i u Bosni. Svojim napadima osporavali su Bosnu i bošnjaštvo, prikazujući ga uporno kao krajnji oblik muslimanskog nacionalizma. Tokom decenija postojanja socijalističke Jugoslavije mnogi bosanski stanovnici doživjeli su ekonomski, socijalni, politički i kulturni preobražaj. Potpuno je izmijenjena socijalna, ekonomska i obrazovna struktura, stvoreni su brojni intelektualci koje Bosna nije imala u ranijim periodima, a bez odgovarajućeg nivoa obrazovanosti oni nisu ni mogli promijeniti politički položaj svog naroda.

Nemogućnost institucionalne identifikacije Bošnjaka decenijama poslije Drugog svjetskog rata praćena je nedostatkom vlastite spoznaje o sebi, ali i drugih naroda o njima. Politika u školstvu nije dozvoljavala bilo kakvu javnu identifikaciju bosanskog identiteta, a historijska tradicija je negirana i zapostavljana, isto kao i književnost i sve one duhovne vrijednosti čijim se usvajanjem u procesu odgoja i obrazovanja mladih razvija vlastito nacionalno biće i oblikuje svijest o sebi.

Bez obzira na nametnuti naziv, proces poistovjećivanja velikog dijela stanovništva s bosanskom kulturom, jezikom i na kraju sa samom Bosnom nije se više mogao zaustaviti. Značajan broj knjiga bavi se obnovom bosanske posebnosti, kulturom i identitetom u kojima se prepoznaju svi stanovnici BiH: 1969. godine Atif Purivatra piše knjigu Nacionalni i politički razvitak muslimana. Iste godine Avdo Sućeska piše referat O istorijskim osnovama posebnosti bosansko-hercegovačkih muslimana, a 1970. godine Midhat Begić piše referat Književna kretanja u BiH od 1945. g. do danas. Potom, 1971. godine Muhsin Rizvić objavio je studiju o prvom bošnjačkom književnom časopisu Behar, da bi 1972. Alija Isaković objavio Biserje (izbor iz muslimanske književnosti, prva antologija bošnjačke književnosti) te, najzad, 1974. godine Muhamed Hadžijahić objavio je studiju Od tradicije do identiteta (O genezi nacionalnog pitanja bosanskih muslimana).

Posljedica ekonomskog, nacionalnog i političkog razvijanja kod Hrvata, Slovenaca, Albanaca, Crnogoraca i Bošnjaka bila je sve teže uspostavljanje srpske prevlasti u Jugoslaviji. Zbog toga su planski iznošene tvrdnje da je srpski narod ugrožen u svakom obliku jugoslavenske zajednice, da ostaje bez države koju je unio u tu zajednicu još 1918. godine, da gubi u miru ono što je dobio u ratu. Kroz institucije, ali i van njih, zahtijevana je promjena ustavnog poretka Jugoslavije. Ideja da je Velika Srbija, a ne Jugoslavija, srpski nacionalni interes, naročito je imala odjeka kod stanovništva u Bosni.

Od kraja sedamdesetih godina u bosanskom komunističkom vodstvu krenuli su sukobi između probosanske struje, koja je željela manje ovisnosti od Beograda, te one koja je služila centre moći izvan Bosne. U tom periodu na scenu je stupila nova generacija bosanskih političara, koja je dodatno doprinijela potvrđivanju Bosne kako na privrednom tako i na sportskom i kulturnom polju. Bosna je postajala sve privlačnija i značajan broj bosanskih političara, javnih ličnosti, iako su se smatrali Srbima ili Hrvatima, doživljavali su BiH kao svoju i zajedno se suprotstavljali velikosrpskim i velikohrvatskim politikama.

Kao posljedica sukoba, sredinom osamdesetih godina pojavile su se i prve posljedice po vlast u BiH: hidroelektrana na Neretvi, Agrokomerc, Neum, Fočatrans i Moševac kod Maglaja.9 Rukovodstvo u Jugoslaviji tih godina karakterisala je sve izraženija polarizacija, a svaka od ovih „afera“ imala je političku pozadinu. U takvim okolnostima mnogi pojedinci postali su žrtve zbog svojih ideja i djelovanja. Dešavanja krajem osamdesetih godina dvadesetog vijeka poprimila su novu dimenziju, koja je prijetila da se izrodi u raspad Jugoslavije po nacionalnoj osnovi. Hrvatski i Srpski politički vrh pripremao se za takav scenarij izgrađujući strategije koje su uzimale u obzir i izazivanje ratnih sukoba i širenje njihove teritorije nauštrb Bosne, dok bosanski političari nisu imali strategiju koja je podrazumijevala nestanak Jugoslavije. To je bio jedan od bitnih nedostataka bosanske politike, čije će negativne posljedice osjetiti devedesetih godina.10 Niz političkih i socijalnih kriza od sredine osamdesetih u Bosni i Hercegovini rezultirao je prvo rušenjem ugleda vladajućih političkih elita, a potom i njihovim smjenama. Novi kadrovi nisu bili pripremljeni za novonastale okolnosti, u kojima su se ponovo oblikovale velikosrpska i velikohrvatska strategija. Tek nakon prvih demokratskih izbora, objelodanjena je u januaru 1991. godine rezolucija kojom je izvršeno definisanje nacionalnog interesa Bošnjaka u kontekstu neminovnog raspada Jugoslavije.11

Pad Berlinskog zida, raspad komunističkog sistema u istočnoj Evropi, smanjenje napetosti uzrokovane hladnim ratom, opća demokratizacija društva izazvana ekonomskom i političkom krizom socijalizma u Jugoslaviji – historijski su kontekst u kojem su bosanski građani izašli na političku scenu s jasnim zahtjevima za slobodom izbora države, Bosne i Hercegovine. Na prvom demokratskom referendumu, održanom 1. marta 1992. godine, bosanski narod je obnovio nezavisnost bosanske države.