Narodnooslobodilački pokret na prostoru Bosne: Obnova bosanske države

Nastavljamo sa objavljivanjem knjige Tragom drevnih Bošnjana - bosanska država i nacionaln(i) identiteti kroz historiju čiji su autori Taner Aličehić i Đenan Galešić. 

Na početku rata, dok su boravili u Srbiji, osim mladih komunista, pretežno studenata, partizani nisu uspijevali da masovno privuku nove borce. Bilo ja jasno da pokret nije imao podršku u srpskom narodu koji nije imao potrebu za sukobom ili bilo kakvim vidom otpora jer nije bio ugrožen. Da bi se razvio, pokret je morao preći u Bosnu, gdje je očekivao podršku dijela stanovništva koji nije podržavao politiku NDH.

Međutim, i u Bosni, odziv stanovništva u partizanske redove bio je veoma skroman u ranoj fazi rata. Odbijala ih je njihova saradnja s četnicima tokom 1941. godine. Okosnicu partizanskog pokreta su na početku rata činili mladi Dalmatinci, odbačeni od zvanične NDH, koji su prvi počeli masovno pristupati Titu u želji za borbom protiv italijanske okupacije. Pored njih partizanski pokret je podržan od Crnogoraca koji su gajili antisrpski stav i koji su vidjeli priliku za obnovu državnosti Crne Gore. Spontani priliv bosanskog stanovništva, koje nije pristupilo ni velikosrpskom četničkom pokretu niti se priklonio NDH desio se u nekim područjima gdje su pojedine ugledne ličnosti kao Nurija Pozderac, Husein Husaga Ćišić ili doktor Mladen Stojanović utjecali da se narod prikloni partizanima. Zahvaljujući ugledu mnogih mladih komunista u narodu gradovi poput Tuzle i Mostara dali su značajnu podršku partizanskom pokretu.

Drugi svjetski rat na području Bosne i Hercegovine (13)
Sporazum Cvetković-Maček: Svi pokušaji podjele Bosne (12)
Stvaranje Kraljevine SHS: Period negiranja Bosne i bosanskog identiteta (11)
Bosna (i Hercegovina) u okviru Austro-Ugarske Monarhije (10)
Širenje srpskog identiteta na prostor Bosne (9)
Presudne godine 1875–1878: Ustanak i otpor bosanskog naroda (8)
Bosna i Bošnjaci od 1840. do 1878. godine (7)
Rat za slobodu Bosne i Bošnjaka (6)
U Osmanskom carstvu Bošnjaci sačuvali tradiciju (5)
Pad Bosanskog kraljevstva (4)
Krstaške inkvizicije protiv Bosne i Bošnjaka (3)
Nastanak bosanske države (2)
Uvod u bosanstvo: Historijske pretpostavke bosanske države (1)

Istovremeno, postalo je jasno da je za dalji rast NOP morao pronaći uporište u Bosni i privući narod, pogotovo onaj dio koji je gajio simpatije prema bosanskom identitetu. Komunistička partija Jugoslavije nije imala jasnu strategiju o budućnosti Bosne i Hercegovine ili, bolje rečeno, o nacionalnom pitanju bosanskog stanovništva. Od 1919. do 1939. godine pitanje bosanskog naroda za nju nije ni postojalo.[1]

Formiranje bosanskohercegovačke skupštine 25. novembra 1943. godine (što je i bila stvarna uloga ZAVNOBiH-a) Bosni je vraćena državnost što je rezultiralo dodatnim povjerenjem bosanskog stanovništva u Narodnooslobodilački pokret. Svi partizani bosanskog porijekla smatrali su s pravom vrijednosti ovog pokreta najboljim rješenjem za budućnost Bosne i bosanskog naroda.

Razvoj događaja neminovno je vodio masovnom približavanju bosanskog naroda partizanskoj ideji i borbi, posebno nakon što su se i konačno odvojili od četničkog pokreta.[2]

Nakon priznavanja bosanskohercegovačke državnosti, za stanovništvo koje je ostalo vjerno ideji Bosne više nije bilo premišljanja.[3]

Bosna je u Titu i njegovoj vojsci prepoznala svoje zaštitnike, tako da su partizanima masovno pristupili svi slojevi njenog stanovništva. U septembru 1943. godine formirana je 16. muslimanska brigada u okviru Narodnooslobodilačkog pokreta (NOP), što je dodatno potaklo masovan priliv muslimana u partizanske redove. Pokret su otvoreno podržavali i službenici Islamske zajednice, tako da su se početkom 1944. godine trideset četiri imama Bosanske krajine javno obratila muslimanima i pozvala ih da pristupe partizanima. Uporedo, što zbog saradnje četničkog pokreta s njemačkim i ustaškim vlastima NDH u borbi protiv partizana, što zbog poraza u bitki na Neretvi i kasnijim borbama od kojih se četnički pokret više nije oporavio, i pravoslavno stanovništvo napušta ideju velikosrpstva i priklanja se NOP-u. Sarajevo je oslobođeno 6. aprila 1945. godine, a nedugo nakon toga je i čitava Bosna i Hercegovina bila pod kontrolom partizanskih snaga. Narodna vlada Bosne i Hercegovine formirana je 28. aprila iste godine.

Tokom cijelog rata, Komunistička partija Jugoslavije (KPJ) jedina je bosanskom stanovništvu nudila prihvatljivo rješenje. Kako je u njihovim temeljima bila nacionalna ravnopravnost južnoslavenskih naroda, te ideje su u ratnom košmaru bile privlačne velikom broju Bošnjaka. Mnogi ugledni građani kao Nurija Pozderac i Husein Husaga Ćišić, koji su pristupili NOP-u stekli su utisak da KPJ smatra Bosnu ravnopravnom Srbiji i Hrvatskoj. Istina, ZAVNOBiH je 1943. godine izdao dokument u kojem se jasno navodi da se obnavlja bosanska država, ali nije dozvoljeno da bude i nacionalna država po uzoru na ostale republike. Na zasjedanju AVNOJ-a odbačeno je da su Bošnjaci / Bosanci narod.[4]

Delegati AVNOJ-a iz Srbije imali su čak ideju da se Bosna pripoji Srbiji, što je naišlo na reakcije delegata iz Bosne i Hercegovine, koji su tražili republički status. Kompromisno rješenje bilo je takvo da je Bosni priznat status republike, ali je navedeno da je nastanjena dijelovima srpskog i hrvatskog naroda te bosanskohercegovačkim muslimanima. Iz današnje perspektive, za pretpostaviti je da je rukovodstvo KPJ tokom ključnih godina rata moralo dobiti legitimitet kod naroda koji je zadržao bosanski identitet, pridobiti ga za svoje ciljeve, a odvratiti ga od drugih vojnih pokreta koji su također djelovali na području Bosne (četnici, ustaše, muslimanske milicije). Tako su Bosanci dočekali kraj krvavog rata, koji ni na koji način nisu prouzrokovali, za koji su bili potpuno nespremni i u kojem nisu imali nikakav naročiti cilj, osim da prežive. A žrtve koje su podnijeli bile su ogromne. Drugi svjetski rat ostavio je stravične posljedice i po Bosnu i po njeno stanovništvo.[5]