Drugi svjetski rat na području Bosne i Hercegovine (13)

Nastavljamo sa objavljivanjem knjige Tragom drevnih Bošnjana - bosanska država i nacionaln(i) identiteti kroz historiju čiji su autori Taner Aličehić i Đenan Galešić.

Njemačke i italijanske divizije napale su Kraljevinu Jugoslaviju 6. aprila 1941. godine. U narednih nekoliko dana ušle su i bugarske i mađarske divizije. Moderno naoružane, odlično taktički vođene i usmjeravane, prodirale su u unutrašnjost Jugoslavije bez većeg otpora. Vojska Kraljevine Jugoslavije bila je u rasulu, a njena vrhovna komanda zarobljena na Palama. Nijemci su 15. aprila 1941. godine ušli u Sarajevo, da bi već 17. aprila preko Mostara izašli na Jadran. Bezuvjetna kapitulacija Kraljevine Jugoslavije potpisana je istog dana. Okupacijske snage povukle su kroz Bosnu i Hercegovinu tzv. demarkacijsku liniju, koja je išla od Bosanskog Novog, preko Prijedora, Banje Luke, Jajca, Travnika i južno od Sarajeva prema Rudom. Sjeverno od te linije bila je njemačka zona utjecaja, a južno italijanska. Uz podršku Njemačke i Italije, već 10. aprila 1941. hrvatski nacionalisti proglasili su Nezavisnu Državu Hrvatsku (NDH), prisvojivši i prostor bosanske države u granicama prije 1918. godine (uključujući i Hercegovinu, ali bez Sandžaka). Na prijedlog Benita Mussolinija, Ante Pavelić sa svojom ustaškom organizacijom preuzeo je vlast u novoformiranoj državi. (1)

Sporazum Cvetković-Maček: Svi pokušaji podjele Bosne (12)
Stvaranje Kraljevine SHS: Period negiranja Bosne i bosanskog identiteta (11)
Bosna (i Hercegovina) u okviru Austro-Ugarske Monarhije (10)
Širenje srpskog identiteta na prostor Bosne (9)
Presudne godine 1875–1878: Ustanak i otpor bosanskog naroda (8)
Bosna i Bošnjaci od 1840. do 1878. godine (7)
Rat za slobodu Bosne i Bošnjaka (6)
U Osmanskom carstvu Bošnjaci sačuvali tradiciju (5)
Pad Bosanskog kraljevstva (4)
Krstaške inkvizicije protiv Bosne i Bošnjaka (3)
Nastanak bosanske države (2)
Uvod u bosanstvo: Historijske pretpostavke bosanske države (1)

Odmah nakon izbijanja rata, već u aprilu 1941. godine, predstavnici Jugoslavenske muslimanske organizacije zajedno su sa srpskim predstavnicima iz Bosne koji su bili aktivni učesnici pokreta za autonomiju ostvarili kontakt s Nijemcima. Na tom sastanku Uzeir Hadžihasanović, Asim Šeremet, Huso Kadić, Dušan Jeftanović, Vojo Besarović i prota Milan Božić uputili su njemačkim vlastima memorandum, tražeći autonomno uređenje Bosne i Hercegovine pod njemačkim protektoratom. Jedino je Džafer Kulenović bio protiv toga, jer je već tada bio prihvatio da pristupi vlastima Nezavisne Države Hrvatske.

Vlast Nezavisne Države Hrvatske na cijelom prostoru Bosne i Hercegovine uspostavljena je do ljeta 1941. godine, a bosanskohercegovačka teritorija je podijeljena na velike župe. Izdata je naredba svim glasilima i državnim uredima u toj državi da se naziv Bosna javno ne upotrebljava, osim u historijskom kontekstu. Krajnji cilj hrvatskih okupacijskih vlasti bilo je nametanje hrvatskog identiteta svim stanovnicima NDH, a to je podrazumijevalo brisanje svakog traga vjekovne bosanske države, njene kulture, jezika i tradicije, u čemu se nisu razlikovali od srpske politike u proteklom periodu. Da bi provela takvu politiku, vlast NDH morala je suzbiti bilo koji vid srpskog nacionalnog osjećaja. Već 30. aprila donesene su zakonske odluke koje su bile usmjerene protiv Srba i Jevreja. Do kraja 1941. godine bosanski Jevreji doživjeli su stravičnu sudbinu holokausta. Masovno su deportovani u koncentracijske logore, a sve sinagoge po Bosni su opljačkane, neke i razrušene. U maju 1941. godine počeli su masovno hapsiti i ostalo bosansko stanovništvo koje se nije slagalo s politikom NDH ili nije htjelo prihvatiti hrvatski identitet. (2) Masovna hapšenja mahom pravoslavnog stanovništva u Mostaru, Bihaću, Brčkom, Doboju, okolini Sarajeva i drugdje završavala su često i zvjerskim ubistvima. Istovremeno, vlasti NDH su na sve moguće načine radile na pridobijanju muslimanskog stanovništva u okrilje hrvatskog naroda.

Bosansko stanovništvo brzo je uvidjelo pravu narav ustaške vlasti u NDH. Zgranuti masovnim zločinima, bosanski politički prvaci koji nisu prihvatali nametnuto hrvatstvo učinili su prve korake ka odvajanju Bosne od Nezavisne Države Hrvatske. (3) Međutim, njemačka vlada nije pokazivala zanimanje za ove zahtjeve. Istovremeno, zagovornici nezavisnosti nisu istrajavali na njemu, jer su, uprkos formiranju milicija u raznim dijelovima Bosne i Hercegovine, bili svjesni nedostatka vlastite vojne moći koja bi stvorila pretpostavke za prekrajanje granica. Prva posljedica zločinačke ustaške politike bila je masovnije priključenje pravoslavnog stanovništva velikosrpskom četničkom pokretu na čelu s Dragoljubom Dražom Mihailovićem, a u manjem broju i partizanskom komunističkom pokretu na čelu s Josipom Brozom Titom.

U početku su se ova dva pokreta borila zajedno, mada su četničke formacije lakše regrutovale pravoslavni živalj Bosne, naročito u istočnoj Bosni i istočnoj Hercegovini, gdje su njihove jedinice iz Srbije redovno prelazile Drinu i vršile teror nad narodom na bosanskoj strani. (4) U četničkom pokretu djelovali su advokati Dragiša Vasić i Stevan Moljević, koji su bili vrlo utjecajni, čak i na samog Mihailovića. Stevan Moljević je u junu 1941. godine sačinio memorandum Homogena Srbija, u kojem je jasno naznačio da Srbiji cilj treba biti pripajanje ne samo Bosne nego i Dalmacije, Crne Gore, Slavonije i još nekih dijelova Hrvatske te Albanije. Bio je i zagovarač čišćenja tako pripojenih zemalja od nepravoslavnih stanovnika, gdje je u prvom redu mislio na muslimane. Kroz negiranje bosanske državnosti kao i bilo kakve narodne posebnosti stanovnika Bosne, ideologija četničkog pokreta je preuzela ustaljenu matricu (veliko)srpske politike.

Mnogobrojni četnički zločini nad stanovnicima Bosne pravdani su i tumačeni kao borba protiv Nezavisne Države Hrvatske, ali, nažalost, više su bili odraz mržnje prema muslimanskom stanovništvu koju je decenijama njegovala srpska nacionalna ideologija. U zimu 1941, ljeto 1942. te u februaru 1943. godine četničke jedinice počinile su zločine velikih razmjera nad bosanskim narodom, pretežno stanovništvom istočne Bosne i Hercegovine. Posebno teško su stradala područja Foče, Čajniča, Goražda, Višegrada, Vlasenice, Srebrenice i Rogatice. Ova stravična dešavanja prisilila su mnoge Bošnjake da se uključe u borbu: od stvaranja muslimanskih milicija koje su ulazile u oružane sukobe sa četničkim jedinicama, a u prvim fazama rata i partizanskim, (5) pa do pristupanja ustaškom pokretu i na kraju pristupanje zloglasnoj Handžar diviziji. Svjesni da NDH nije u interesu Bosne, u Sarajevu augusta 1942. godine formira se Odbor narodnog spasa, čije su aktivnosti bile naoružavanje za odbranu bosanskih područja na kojima je stanovništvo izloženo četničkim napadima, kao i stanja i okolnosti u kojima se nalazi Bosna. (6) Svi ovi potezi više su bili izraz potrebe za zaštitom od četnika nego odraz nekog organizovanog okupljanja bosanskog naroda u političku snagu ili stvaranja ozbiljnih oružanih formacija. (7)

Nezadovoljstvo Bošnjaka i njihovu potrebu za zaštitom u prvim godinama rata najbolje su prepoznali i iskoristili Nijemci. U decembru 1942. godine Adolf Hitler izdao je naredbu o stvaranju nove SS divizije koja bi bila popunjena isključivo bosanskim vojnicima. Regrutovanje je, što dobrovoljno što prisilno, počelo u aprilu 1943. godine, uz podršku velikog jerusalemskog muftije el-Husseinija. (8) Divizija je dobila naziv "13. SS Handžar divizija". Imala je većinski njemački oficirski kadar, a na kraju regrutovanja brojala je 21.000 vojnika, uglavnom bosanskih muslimana i manji broj katolika. Bosanski regruti su pretežno poticali iz zabačenih sela istočne Bosne i bili su mišljenja da će braniti njihova sela te štititi bosanske krajeve od četničkih pokolja. Divizija je poslana na obuku u Francusku, gdje su se bosanski vojnici pobunili protiv nacista.

Radi se o jedinstvenom primjeru gdje se jedna SS divizija okrenula protiv Hitlerovog režima. Pod vodstvom nekolicine koja je otvoreno zagovarala da se svi pripadnici divizije priključe francuskom pokretu otpora. Pobuna je propala, a pojedinci koji su je pokrenuli su pogubljeni. Nakon što je veliki broj bosanskih vojnika izginuo ili dezertirao, divizija popunjena njemačkim vojnicima vraćena je u Bosnu u martu 1943. godine. Nakon što je stacionirana u sjevernom dijelu zemlje, divizija se zajedno sa jedinicama NDH kao i četničkog pokreta borila protiv partizana. Ostat će zabilježeno da su njeni pripadnici izvršili niz zločina nad stanovništvom tog područja, pod izgovorom da su pružali podršku partizanima, zašto su nakon rata najviši dužnosnici ove divizije izvedeni pred lice pravde i na kraju pogubljeni.