Neispričane priče: Odiseja pet zarobljenih Bosanaca na dva kontinenta

Na Međunarodnoj konferenciji pod nazivom “Prvi svjetski rat i Bosna i Hercegovina: Neispričane priče” održanom na Ekonomskom fakultetu u Sarajevu, javnosti su, između ostalog, prvi put u ovoj formi predočene neispričane priče bosanskohercegovačkih vojnika – zarobljenika u Prvom svjetskom ratu.

Posebnu pažnju privuklo je pet priča o ljudskim sudbinama, tačnije o pet zarobljenika koji su, svaki od njih, proživjeli svojevrsnu odiseju na dva kontinenta, prije nego što su se ponovo vratili kućama. Riječ je o Ivi Jozipoviću iz Bistrice kod Fojnice, Ivanu Čubelji iz Crnića kod Fojnice, Nikoli Štarferu iz Sarajeva, Avid Krajišniku iz Travnika te Nikoli Božiću Milivojeviću iz Bosanske Gradiške.

Goran Miloradović. Karantin za ideje. Logori za izolaciju „sumnjivih elemenata“ u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca 1919-1922. Institut za savremenu istoriju, Beograd, 2004

U razgovoru za Radiosarajevo.ba, dr. Enes Omerović s Instituta za historiju Sarajevo približio je priče navedenih pet osoba, koja, svaka od njih, predstavlja jedan dio mozaika ukupne problematike bh. ratnih zarobljenika u Prvom svjetskom ratu.

Inače, prema zvaničnim podacima 18.088 bh. vojnika steklo je status zarobljenika već u prvim bitkama na istočnom frontu tokom 1914. godine. U narednim godinama njihov broj se povećavao, a a oni su raspoređivani po zarobljeničkim logorima širom Europe

“Navedenih 5 zarobljenika završili su u ruskim logorima od Urala do Vladivostoka. O njihovim sudbinama, zarobljeničkim odisejama, saznajemo iz zaspisnika sa saslušanja koja su obavljana sa njima tokom ili nakon povratka iz zarobljeništva. Teški životni uslovi u logorima, prisilni rad, nedostatak hrane i odjeće, epidemije različitih zaraznih bolesti, česta premještanja iz jednog u drugi logor, uzrokovali su veliku smrtnost u pojedinim logorima koje neki jednostavno opisuju kao robiju i mrtvačnicu”, kaže Omerović.

 

On napominje da je svaki od povratnika iz Rusije, zemlje u kojoj je boljševička revolucija kompletno društvo okrenula naglavačke bio je sumnjiv kao potencijalni nosilac „ubitačnih klica boljševizma“.

“Zbog toga su i Austro-Ugarska monarhija, i posebno kasnije Kraljevstvo SHS, uspostavile sistem za organiziranje povratka i prihvata povratnika iz zarobljeništva. Izgrađen je sistem koji su morali proći svi povratnici iz zarobljeništva, a koji je bio usmjeren na osposobljavanje za povratak na front. Taj sistem se sastojao od prijemnih logora u kojem su povratnici provodili dvije do tri sedmice u medicinskom karantinu, zatim prolazili kroz obuku u armijskim oblastima kako bi se pripremili za povratak na front, a zatim bi bili upućeni kućama na odsustvo na  četiri, a kasnije osam sedmica, prije povratka na front. Bh.vojnici su na povratku kući prolazili i kontrolne tačke u Bosanskom Brodu, Brčkom i Bosanskom Novom čime je nastavljan nadzor nad njima. Zahvaljujući upravo tom sistemu sačuvano je nešto zaspinika sa saslušanja, najčešće sa trećeg i četvrtog filtera, odnosno iz prijemnih logora i zavičajnih mjesta povratnika”, ističe Omerović.

Ivo Jozipović

Mobilisan je 15. januara 1915. godine i upućen na obuku u Budimpeštu, a zatim i na istočni front u Galiciji. Zarobljen je kod Ternopila u današnjoj Ukrajini, a zatim transportovan u Kijev, a odatle u Ivangorod (2 mjeseca) i Jekaterinburg, gdje ostaje do jeseni 1917. godine. Odatle je prebačen u Omsk, gdje ga zatiče ruska revolucija. Iako je bio izložen boljševičkoj agitaciji, odbio im se pridružiti pa je raspoređen na težačke poslove u polju. Godine 1918. Omsk ponovo zauzima Bijela armija, a njega i druge zarobljenike transportuju u Pavlodar (kaže da je u Sibiru, to mjesto postoji u Kazahstanu) gdje ostaje do maja 1920. godine. I tu je bio nagovaran da se priključi boljševicima. Ljeti je vrijeme provodio obrađujući zemlju za jednu Kozakinju, i za to je bio plaćen, ali je zime provodio u logoru sa ostalim zarobljenicima. U logoru je dobivao samo komad hljeba i šolju supe dnevno

U maju 1920. godine pobjegao je iz Pavlodara i mjesec dana pješke putovao prema Omsku. Na putu je još jednom uhapšen i predan na rad jednom Kozaku, ali je istu noć ponovo pobjegao i nastavio put. U Omsku se prijavio u zarobljenički logor gdje ostaje do jula ili augusta 1920. godine kada započinje njegov povratak kući preko Petrograda, moremo do Njemačke, zatim vozom preko Beča do Maribora, gdje je zadržan u karantinu 8 dana te preko Zagreba, Bosanskog Broda i Visokog stigao kući 10. oktobra 1920. godine. 

Ivan Čubelja

Ivan Čubelja je mobilisan odmah na početku rata i upućen u Beč na obuku, gdje ostaje naredna tri mjeseca. Nakon toga odlazi na front u Galiciju i nakon četiri mjeseca biva zarobljen negdje na Karpatima, početkom 1915. godine. Odmah je transportovan u Taškent ( Uzbekistan) gdje je bio u logoru narednih šest mjeseci ( 5000-6000 zarobljenika, od toga oko 300 Bosanaca). Odatle je premješten u logor u Samari u kojem ostaje samo dva mjeseca. Iz Samare je dalje deportovan u logor u Omsku i tu ostaje narednih godinu dana. U početku je bio dodijeljen nekom ruskom težaku kome je obrađivao zemlju 4 mjeseca samo za hranu i 3 rublje mjesečno. Nakon što je dobio tifus smješten je u bolnicu i tu ostaje narednih osam mjeseci – tri kao bolesnik, a nakon što je ozdravio još pet mjeseci kao radnik.

Ruska revolucija ga zatiče u logoru u Astrahanu. Nakon što je revolucija buknula logor je bio stavljen u potpunu izolaciju, a logoraši punih šest mjeseci nisu izlazili nigdje van kapija logora. Nakon devet mjeseci rada na kopanju kanala premješten je u Čerepovac. Dalje ga transportuju u Petrogard, potom Omsk. Njegov povratak kući počeo je 21. augusta 1920. godine i put ga je vodio preko Saratova, Petrograda, Njemačke, Beča, Maribora, Zagreba, Bosanskog Broda i Visokog do Fojnice, u koju stiže nakon dva i po mjeseca, 5. decembra 1920. godine.

Nikola  Štarfer

Mobilisan je 26. jula 1914. godine i već 30. jula odlazi na obuku u Budimpeštu, a 8. augusta učestvuje u bitkama na istočnom frontu. Dana 28. augusta je teško ranjen a zatim i zarobljen. Narednih nekoliko dana trajalo je njegovo prebacivanje u pozadinu preko Holma, Brest Litovska, Minska, Smolenska do Petrograda gdje je smješten u bolnicu. Odatle je prebačen preko Vologde i Perma u Transbajkalsku oblast i tu je u bolnici proveo samo mjeseca dana, a zatim u bolnicu u Novo Nikolajevsk (danas Novosibirsk) gdje ostaje samo 21 dan. Odatle je sankama prevezen u bolnicu u Barnaul, koji konačno postaje njegovo trajnije stanište. Do kraja februara 1915. godine tu je bio smješten u bolnici, a nakon toga ostaje i kao zarobljenik u logoru do 6. aprila 1916. godine. U logoru je radio kao oficir intendant. Tada je prebačen o logor u Omsku, gdje ostaje sve do 2. augusta 1918. godine radeći kao oficir kod ruske državne pošte. U Omsku je doživio revoluciju i daje opis prilika. Također, daje i podatke o zarobljeničkom logoru u Omsku, odnosno broju zarobljenika, djelovanju boljševičkih agitatora. U Omsku je doživio i potiskivanje boljševika od  čeških trupa, odnosno još jednu smjenu vlasti. Češka vojska je njega i kompletan zarobljenički logor zatim prebacila u Krasnojarsk. Početak 1920. godine donosi novu smjenu vlasti i ponovni dolazak boljševika. U Krasnojarsku je radio različite, pa i najteže poslove, najviše u bolnici. U oktobru 1920. godine počinje njegov povratak kući. Put iz Krasnijarska do Vladivostoka je trajao sve do 24. decembra 1920. godine, a brodom je nastavljen tek 2. marta (kada kreće oko 1600 zarobljenika jednom engleskom lađom). U Trst je stigao 21. aprila 1921. godine, a zatim željeznicom u Sarajevo 25. aprila te godine.

Avdo Krajišnik

Nakon mobilizacije i obuke u Budimpešti, ratovao je prvo na srpskom, zatim četiri mjeseca na talijanskom, a nakon toga je upućen na ruski front. Zarobljen je kod Ternopila (u današnjoj Ukrajini). Neposredno po zarobljavanju otpremljen je u logor u gradu Tumenj gdje ostaje skoro 2 godine. Radio je u pilani i na sječi drva. Tokom 1918. godine u vrijeme građanskog rata u Rusiji priključuje se jugoslovenskoj legiji u kojoj ostaje 14 mjeseci. U borbama sa Crvenom armijom ponovo biva zarobljen i smješten u logor negdje u Sibiru, a uhvaćen je u povlačenju prema Vladivostoku. Uskoro je angažovan sa drugim zarobljenicima na popravkama i održavanju pruge i mostova, samo za hranu, bez plaće. Nakon što je obolio upućen je u bolnicu u Moskvi, ali umjesto da se tamo i smjesti, on pronalazi posao i kao civil radi u pekarama. Tu se i zaljubljuje i vjenčava u pravoslavnoj crkvi sa Katarinom Sergejevnom Ratnikovom 28. decembra 1920. godine. Posredstvom Crvenog krsta sredinom 1921. godine kreće iz Moskve sa suprugom natrag kući. Put ih vodi preko Rige, Šćećina, Berlina, Beča do Maribora gdje su smješteni u karantin. Međutim, policijski tretman u mariborskom logoru ga je uplašio te on bježi i ostavlja tu ženu u Gratzu. Tu je bio u jugoslovenskom konzulatu i uspijevaju ga nagovoriti da se vrati u Maribor. U Mariboru saznaje da su mu suprugu već otpremili u Travnik, tako da je mlada stigla u Travnik prije mladoženje. Avdo je kasnije tražio i da mu se vrati oduzeti vjenačni list u Mariboru jer je namjeravao svoju suprugu vjenčati i po šerijatskim propisima.

Katarina je po dolasku u Travnik ispitana i u svom iskazu iskazala i dozu kajanja i razočarenja jer joj je muž pobjegao. Međutim, nakon Avdinog dolaska u Travnik izjavila je da želi ostati živjeti s njim. Organi vlasti, ipak, mladu Ruskinju ,kojoj je 23 godine, stavljau pod policijski nadzor.

Nikola Božić Milivojević

On  svoje zarobljeničke putešestvije započinje 1915. godine bjekstvom iz austrougarske vojske na frontu u Bukovini. Uskoro biva smješten u zarobljenički logor u Kijevu, ali ubrzo stupa u srpsku dobrovoljačku jedinicu. Ipak, zbog bolesti se nije vraćao u borbu nego naredne godine provodi po bolnicama u Moskvi i Odesi. Do kraja svog boravka u Rusiji nije boravio po logorima i uglavnom se sam snalazi i preživljava zahvaljujući svojoj snalažljivosti. Iz Odese odlazi u Samaru i 6 mjeseci radi različite poslove. Nakon toga zajedno sa Česima odstupa do Čeljabinska, a odatle čak u kineski Harbin, gdje se nalazio jedan od centara kontrarevolucionara. U Harbinu je preživljavao trgujući mesom i duhanom narednih 6 mjeseci, a onda kreće za Vladivostok s ciljem da se sa drugim zarobljenicima vrati kući. Međutim, taj plan propada jer tamo ne zatiče više zarboljeničke transporte i ponovo se vraća u Harbin gdje ostaje još 4 mjeseca. Nakon toga se vraća u Sibir u grad Hačinski, trgujući mesom i rakijom, a odatle pred boljševicima odlazi u grad Kanski, također u Sibiru. Tu su ga boljševici uhvatili i zatvorili, a zatim i pustili, ali sa ograničenim pravom kretanja. Dobio je posao mesara i tu radio 6 mjeseci, a zatim još jedan mjesec radeći pomoćne poslove u kuhinji. U Kanskom je dobio dozvolu za povratak i odatle krenuo za Moskvu, zatim preko Rige brodom do Šćećina, a onda preko Njemačke i Austrije stigao kući.