Fact Check: Koliko se Izvještaj o stradanju Srba u Sarajevu razlikuje od činjenica

BIRN Bosne i Hercegovine provjeravao je koliko se navodi Izvještaja o stradanju Srba u Sarajevu razlikuju od sudski utvrđenih činjenica o najvažnijim događajima iz rata, te utvrdio da se niz stavova izrečenih u ovom dokumentu protivi zaključcima donesenim u više presuda Haškog tribunala.

Dvije godine od početka rada, Komisija za istraživanje stradanja Srba u Sarajevu od 1991. do 1995, koju je formirala Vlada RS objavila je svoj Izvještaj na više od 1.200 stranica.

Osim jednog poglavlja koje se odnosi na stradanje Srba u Sarajevu tokom samog rata, Izvještaj je najvećim dijelom sastavljen od poglavlja koja se odnose na povijesni kontekst u BiH, ulogom radikalnog islama, ulogom medija, te fizičkim i psihičkim aspektima patnje.

Izvještaj je sačinilo šest članova Komisije, a, prema riječima predsjednika Raphaela Israelija iz Izraela, svaki je član bio zadužen za po jedno od poglavlja Izvještaja. Tako je dio Izvještaja o stradanju Srba u Sarajevu sam napisao jedan od članova Komisije.

Oni su kao izvore za sačinjavanje Izvještaja koristili izjave dobijene na sastancima Komisije, svjedočenjima i iskazima datim u Haškom tribunalu, izjavama Republičkog centra za istraživanje ratnih zločina Republike Srpske i ostalom dokumentacijom ovog centra, dokumentima UNPROFOR-a, medijskim izvještajima, intervjuima i knjigama. Ali se među izvorima ne navode presude Međunarodnog krivičnog suda za bivšu Jugoslaviju (MKSJ) niti sudova u BiH ili regionu.

Pravnici i eksperti za tranzicijsku pravdu su ranije kritizirali osnivanje komisija za Sarajevo i Srebrenicu smatrajući da su osobe koje su u njih imenovane pristrasne, kao i da se radi o pokušaju osporavanja genocida u Srebrenici i kampanje terorisanja građana Sarajeva.

Trideset i jedan međunarodni stručnjak za sukobe u bivšoj Jugoslaviji je u februaru 2019. godine potpisao otvoreno pismo u kome se navodi da formiranje komisije od strane vlasti RS-a "više liči na revizionizam nego na istinski napor za utvrđivanje istine".

Balkanska istraživačka mreža Bosne i Hercegovine (BIRN BiH) analizirala je koliko dio Izvještaja koji se odnosi na najvažnije događaje u Sarajevu od 1992. do 1995. godine odgovara sudski utvrđenim činjenicama, kao i dijelove zaključaka kojima se daje karakter sukoba u glavnom gradu.

Članovi Komisije su u Izvještaju naveli da nastoje prikazati uravnoteženiji prikaz događaja u Sarajevu zasnovan na činjenicama.

"Ne tvrdimo da ćemo predstaviti potpuno objektivan i nezavisan prikaz strahota građanskog rata u Bosni i Hercegovini, niti smatramo da iznosimo čistu, neukaljanu istinu ili da dajemo izjave apsolutne pravde", navodi se u Izvještaju.

Blokada ili opsada Sarajeva?

Jedan od generalnih zaključaka Komisije je kako je Sarajevo doživjelo blokadu, a ne opsadu, "koji je kao termin u profesionalnom i istorijskom smislu bio netačan", kako se navodi.

"Istorijski gledano, glavno oružje tokom opsade je izgladnjivanje. Međutim, zbog međurodnih napora za pomoć i ogromnih isporuka humanitarne pomoći koje je VRS dozvolila da uđu, Sarajevo nije iskusilo glad, primarno oružje bilo koje opsade", zaključak je Komisije.

Nadalje se navodi kako se opsada Sarajeva ne može porediti s opsadom Lenjingrada koja je dovela do smrti milion i po vojnika i civila usljed gladi i bombardovanja, kao ni s opsadom Sevastopolja.

U haškim dokumentima, pogotovo u presudi bivšem predsjedniku RS-a Radovanu Karadžiću koji je na doživotni zatvor osuđen zbog terorisanja građana Sarajeva, genocida u Srebenici i zločina u ostalim opštinama, se navodi da: “Vijeće zaključuje da je Sarajevsko-romanijski korpus (SRK) u suštini okružio Sarajevo i držao ga pod opsadom, te da je grad, kao takav, bio pod blokadom”, kao i da se “Vijeće uvjerilo da je opsada ili okruživanje Sarajeva imala više ciljeva.”

U presudi Karadžiću Vijeće nije prihvatilo iskaze vojnika i oficira SRK-a koji su izjavili da to nije bila opsada jer se tunel ispod aerodroma mogao koristiti za izlazak i jer je humanitarna pomoć u izvjesnoj mjeri ipak pristizala.

“Činjenica da je humanitarna pomoć morala da se šalje u grad i da je UN-u za to bila potrebna dozvola bosanskih Srba jasno pokazuje da je grad bio u okruženju, pod opsadom, te da je SRK imao kontrolu nad stanjem stvari. Da SRK nije bio opkolio grad i zaustavio njegovo snabdijevanje, ne bi ni postojala potreba za tunelom, kao ni za humanitarnom pomoći”, stoji u presudi Karadžiću.

Odgovornost za granatiranje Markala

U poglavlju koje se odnosi na stradanje Srba u Sarajevu je navedeno kako su mnogo kontroverzi izazivali "incidenti Markale 1" 5. februara 1994. i "Markale 2" 28. augusta 1995. i da su pripisani artiljerijskom granatiranju RS-a.

Tako se za granatu koja je 5. februara 1994. na pijaci Markale ubila 68 ljudi navodi kako je UNPROFOR zaključio "da je svaka strana mogla ispaliti granatu", te se poziva na obavještajne stručnjake iz više zemalja koji su ustanovili da je to čin Armije BiH da se Srbi prikažu u lošem svjetlu.

U pravosnažnoj haškoj presudi bivšem komandantu SRK-a Stanislavu Galiću je konstatovano da je "minobacačka granata od 120 mm koja je 5. februara 1994. ispaljena na pijacu Markale i koja je ubila više od 60, a ranila više od 140 ljudi van razumne sumnje namjerno ispaljena s teritorije pod kontrolom SRK-a".

"Većina smatra da tvrdnja kako bi snage ABiH gađale, kao što bi to ovdje bio slučaj, vlastite civile nije samo nerazumna nego i u suprotnosti s dokazanim pravno relevantnim činjenicama", navodi se u istoj presudi Galiću, koji je zbog zločina u Sarajevu osuđen na doživotni zatvor, u kojoj za Markale 1994. još stoji: “Taj incident predstavlja primjer granatiranja gdje su civili namjerno ciljani.”

Za granatu koja je pala na Gradsku tržnicu 28. augusta 1995. kada su poginule 43 osobe, među kojima i troje djece, Komisija se ponovo poziva na strane obavještajne podatke koji zaključuju da "granatiranje sarajevske tržnice vjerovarno nije djelo VRS-a, već ABiH".

U haškoj presudi komandantu SRK-a Dragomiru Miloševiću stoji da je “Pretresno vijeće uvjereno da je minobacačka granata koja je pogodila ulicu u blizini tržnice Markale ispaljena sa teritorije pod kontrolom SRK-a, te da su je ispalili pripadnici SRK-a 28. avgusta 1995.” Milošević je u Haagu osuđen na 29 godina zatvora. Milošević je oslobođen za granatiranje pijace Markale 28. augusta 1995. jer je utvrđeno da je odsustvovao iz Sarajeva iz zdravstvenih razloga.

U postupku protiv Galića saslušan je ukupno 171 svjedok. Optužba je saslušala 120 svjedoka, a Odbrane 51. U istom postupku uloženo je 1.268 dokaza – Optužba je uložila 603, Odbrana 651, i 14 Sudsko vijeće.

Tokom suđenja Miloševiću saslušano je 139 svjedoka. Optužba je saslušala 84, Odbrana 53 svjedoka, a Pretresno vijeće dva. U postupku protiv Miloševića uloženo je 1.411 dokaza, na osnovu kojih je Vijeće donijelo zaključak kako su snage SRK-a granatirale Markale u oba incidenta na ovom mjestu.

Zaključci da je pijaca Markale granatirana sa položaja VRS-a 1994. i 1995. godine potvrđeni su i na postupku bivšem vrhovnom komandantu VRS-a i prvom predsjedniku RS-a Radovanu Karadžiću.

Poglavlje o stradanju Srba u Sarajevu zasnovano je na nešto više od 220 izvora.

Srbi (ni)su jedini osuđeni

Komisija zaključuje da su Srbi uvijek kažnjavani krajnje strogo te samo treba uporediti broj optužbi i težinu kazni protiv različitih strana u sukobu da bi bili uvjereni u pristrasnost suda, zatim da su gotovo svi počinioci zločina nad srpskim građanima izbjegli pravdu uz aktivnu pomoć “bošnjačkih državnih institucija”.

“Počinioci ratnih zločina, zločina protiv čovječnosti i genocidnih djela nad Srbima imali su koristi od izuzetne popustljivosti sudija te su često prolazili potpuno nekažnjeni, kako u suđenjima pred Međunarodnim sudom, tako i u sudovima u BiH”, stoji uz Izvještaju, gdje se dodaje kako mnogi osumnjičeni nisu optuženi, dok su neki oslobođeni nakon žalbe ili su im kazne smanjene.

Zbog zločina nad Srbima u Haagu osuđen je Rasim Delić, komandant Glavnog štaba ABiH na tri godine, dok je u predmetu “Čelebići” Hazim Delić osuđen na 18 godina, Esad Landžo na 15, a Zdravko Mucić na devet godina, a u Sudu BiH, između ostalog, u toku su sudski postupci protiv trojice komandanata Armije BiH.

S obzirom da se Izvještaj odnosi na Sarajevo, Komisija se nije bavila činjenicama da postoje dvije pravosnažne presude za silovanja na području Sarajeva, kao i presuda za zločine u kasarni “Viktor Bubanj”, da su u toku postupci za zločine u “Silosu” i sarajevskom naselju Alipašino Polje, kao i na području Trnova.

Navodi se i kako su brojne kriminalne bande i redovne jedinice Armije BiH počinile najmanje do oktobra 1993. zločine koji uključuju hapšenja, zatočenja u koncentracione logore, mučenja, silovanja i ubistva, ali i da treba istaći “da su srpske paravojne jedinice takođe počinile zločine u opštinama Srpskog Sarajeva”, te je spomenut samo Veselin Vlahović Batko kao “jedan od najzloglasnijih počinilaca”.

Vlahovića je Sud BiH osudio na 42 godine zatvora za zločine počinjene nad civilima 1992. na području sarajevskih naselja Grbavica, Vraca i Kovačići zbog ubistva, silovanja, zlostavljanja, mučenja, odvođenja u ropstvo i pljačku nesrpskog stanovništva, ali su u izvještaju zanemareni ostali koji su osuđeni za zločine na Grbavici, Vogošći, Hadžićima i Ilijašu i koji nisu bili članovi paravojnih formacija, poput Jovana Tintora, bivšeg predsjednika Kriznog štaba opštine Vogošća osuđenog na deset godina zatvora.

Sud BiH je zbog zločina nad nesrpskim stanovništvom na području Sarajeva osudio ukupno devet osoba na 122 godine zatvora. Najveće kazne zbog zločina u naseljima Grbavica, Vraca i Kovačići su izrečene Vlahoviću koji je dobio 42 godine i Saši Baričaninu 18, dok je Zoran Dragičević dobio 11 godina. Branko Vlačo je za zločine u Vogošći osuđen na 13 godina, Tintor na deset, a Slavko Savić na osam. Rade Veselinović je dobio sedam i po godina za zločine u Hadžićima, dok su Goran i Zoran Damjanović osuđeni na po šest i po, odnosno šest godina za zločin u sarajevskom naselju Bojnik. Ukupno pet osoba je oslobođeno optužbe među kojima su bili visokopozicionirani političari ili službenici policije poput Momčila Mandića i Gorana Sarića.

Za zločine nad Srbima u Sarajevu je osuđeno šest osoba na 24 i po godina zatvora, od koji su najveće kazne zbog silovanja od po šest godina izrečene Zaimu Laličiću, Samiru Kešmeru i Mirsadu Menziloviću, dok su Ramiz Avdović i Vintila Iualian Nicolae osuđeni na tri i na dvije godine za zločin protiv civila u bivšem vojnom zatvoru – kasarni “Viktor Bubanj”, a Dževad Salčin na godinu i po za zločin na Igmanu.

Zbog zločina nad Srbima u toku su postupci za zločine u “Silosu”, sarajevskom naselju Alipašino Polje, Velikom parku, Čemernom kod Ilijaša i Trnovu, dok je sa druge strane u toku postupak protiv bivšeg komandanta Vogošćanske brigade VRS-a.

Cacina odgovornost za ubistva na Kazanima

Komisija navodi kako su se tokom 1992. i 1993. godine “izvršavale smrtonosne racije i napadale srpsko civilno stanovništvo koje živi u blizini naselja Kazani (Boguševac) na planini Trebević, te da je na desetine tijela bačeno u jarke te potom zapaljeno starim gumama ili prekriveno krečom”.

Većinu zločina na Kazanima, prema Komisiji, počinili su pripadnici 10. brdske brigade ABiH kojom je komandovao Mušan Topalović Caco, dok se kao oni koji su bili umiješani u ove masakre navode pripadnici jedinice Ramiza Delalića.

Za ubistva na Kazanima u toku rata osuđen je veći broj pripadnika Desete brdske brigade, pa je tako Viši sud u Sarajevu zbog ubistva na Kazanima na po šest godina zatvora osudio Ziju Kubata, Esada Tucakovića, Refika Čolaka i Mevludina Selaka, dok su za neprijavljivanje krivičnog djela i počinilaca na po deset mjeseci osuđeni su Senad Hasić, Sabahudin Žiga, Samir Seferović, Omer Tendžo, Esad Raonić, Samir Ljubović, Senad Haračić i Armin Hodžić.

Kasnije su u Vrhovnom sudu Federacije zbog ubistva osuđeni Asif Alibašić na osam godina i Suad Osmanović zbog pomaganja u ubistvu na deset godina zatvora, Sead Kadić je oslobođen optužbe, dok je u toku postupak protiv Samira Bejtića za ratni zločin na Kazanima.

Osim podataka o osuđenim, Komisija se najviše koristila medijskim izvještajima iz rata, posebno magazina Dani, koji su obuhvatali pojedina svjedočanstva i krivične prijave, bez sudskih presuda.

Tačan broj ubijenih i bačenih u jamu na Kazanima do danas nije utvrđen.

Komisija navodi da se u decembru 1993. dogodila prva ekshumacija u masovnoj grobnici "Kazani" i da su otkriveni ljudski ostaci 29 osoba. Iz jame na Kazanima nakon rata su, u više ekshumacija, izvađeni posmrtni ostaci 23 žrtve, od kojih je 15 identifikovano, a prema podacima Instituta za nestale osobe (INO) BiH, riječ je o pet žrtava ženskog spola i deset muškog, starosti od 27 do 66 godina. Dvije žrtve su ukrajinske nacionalnosti, dvije hrvatske, jedna žrtva bošnjačke nacionalnosti i deset žrtava srpske nacionalnosti.

Topalović je ubijen u akciji hapšenja 1993. godine.

Komisija u zaključcima navodi da je prijavljeno oko 800 nestalih Srba u ovom gradu i da ih do danas još 260 nije pronađeno.

Prema podacima Međunarodnog instituta za nestale osobe (ICMP) iz 2014. godine, pronađeno je i identificirano 1.599 od 2.299 prijavljenih nestalih osoba iz sarajevske regije, dok se još traga za 700 nestalih osoba svih nacionalnosti – uglavnom iz Sarajeva.

Zatvori nicali “kao gljive”

Komisija u dijelu Izvještaja koji se odnosi na stradanje Srba u Sarajevu obrađuje oblast “zatvori i zatvorski kampovi ARBiH u Sarajevu” u kojem se navodi da “privatni zatvori koje su vodile hrvatske i muslimanske paravojne formacije, nicali su u Sarajevu neposredno nakon početka rata, kao gljive”.

Mnogi Srbi su, kako se navodi u Izvještaju, bili zatvoreni u Centralnom zatvoru i kasarni “Viktor Bubanj” te je u tom dijelu citiran dio saopštenja Tužilaštva BiH koji se odnosi na “optužnicu protiv tri osobe” da je između maja i novembra 1992. bilo zatvoreno više od 200 civila kojima nije bio saopšten razlog pritvora i da su mučeni, što je prouzrokovalo smrt 18 zatvorenika.

Tužilaštvo je optužnicu koju Komisija spominje podiglo protiv Besima Muderizovića, komandira vojnog zatvora u kasarni “Viktor Bubanj“, te komandira obezbjeđenja Ramiza Avdovića i kuhara Vintila Iuliana Nicolae. Muderizović je tokom postupka preminuo, dok su Avdović i Nicolae osuđeni na tri i dvije godine zatvora zbog nečovječnog postupanja prema civilima srpske nacionalnosti.

Izvještaj navodi podatke Komisije SRJ-a za prikupljanje informacija o zločinima protiv čovječnosti da se 64 srpska logoraša iz “Viktor Bubnja” još uvijek vode kao nestali.

Nadalje se navodi kako su pored “Viktor Bubnja” i Centralnog zatvora u Sarajevu postojali i brojni privatni zatvori, a da su najzloglasniji pod kontrolom Armije BiH bili zatvori pored Medicinskog fakulteta u blizini stadiona Koševo, zatvor u Kliničkom centru Koševo, potom zatvori na području naselja Alipašino Polje, Otoka i Čengić Vila, Dobrinja, Hrasnica i “Silos” – za koji Komisija navodi da je radio tokom cijelog rata i da se "prema srpskim izvorima" zatvorska populacija u ovom logoru popela na oko 550 muškaraca i žena.

U Sudu BiH je u toku postupak protiv sedam osoba, između ostalog i zbog zločina u “Silosu” nakon ukidanja prvostepene presude u kojoj je Sudsko vijeće utvrdilo da je u “Silosu” bilo proizvoljno uhapšeno i držano oko 500 osoba srpske nacionalnosti, među kojima su se nalazile malodobne osobe, žene i starci.

Ponovo se zatim u Izvještaju navode podaci Komisije SRJ-a sa 52 lokacije logora i zatočeničkih objekata pod kontrolom ABiH u sarajevskim opštinama, kao i da je Republički centar za istraživanje ratnih zločina pripremio spisak sa 211 takvih lokacija koje su pobrojane u Izvještaju uz obrazloženje da je većina policijskih i vojnih formacija logore, mjesta zatočenja, zatvore i pritvore imala u svojim štabovima.

Komisija spominje i logor u Čelebićima kod Konjica koji nije bio na području Sarajeva, ali za koji postoji haška presuda, te navodi da su većina zatvorenika bili civili koje je ABiH zarobila tokom napada na Bradinu i Donje Selo te okolnih oblasti.

U BiH ne postoji precizna evidencija logora i mjesta zatočenja u vezi sa ratom između ostalog i zbog neusvajanja državnog zakona o žrtvama torture, koji bi utvrdio i broj ovih lokacija i bivših logoraša. Ovaj zakon, koji bi žrtvama omogućio finansijsku pomoć, rehabilitaciju i druge beneficije, svoj prvi nacrt imao je 2006. godine.

Drugi nacrt je uslijedio 2011, a treći 2017. godine. Nijednom nije usvojen u Parlamentarnoj skupštini BiH zbog nedostatka glasova poslanika iz RS-a, koji su glasali protiv zakona.

Uloga Odreda "El-Mudžahidin"

Još jedna činjenica koju članovi Komisije stavljaju u kontekst stradanja Srba u Sarajevu je Odred El-Mudžahidin, iako se u zaključcima Izvještaja navodi da je formiranje ovog odreda kao službene jedinice bilo pri Sedmoj muslimanskoj brigadi Trećeg korpusa Armije BiH čije je sjedište bilo u Zenici.

Izvještaj navodi da su jedinicu sačinjavali strani teroristički borci iz cijelog svijeta, a njihov modus operandi, metode širenja propagande i veze sa međunarodnim terorističkim organizacijama “otkrivaju karakter i prirodu građanskog rata u BiH sa stanovištva Muslimanske političke i vjerske elite u BiH”.

Ali Izvještaj ne navodi na koji način su pripadnici ove jedinice uticali na događaje u Sarajevu ili stradanje Srba u ovom gradu.

U haškim dokumentima se navodi da je Odred El-Mudžahidin formiran u augustu 1993. godine.

“Pretresno vijeće se uvjerilo van razumne sumnje da je Odred “El-Mudžahidin” od trenutka kada je formiran u avgustu 1993. pa do trenutka kada je raspušten u decembru 1995. godine bio jedinica koja je bila de jure potčinjena 3. korpusu ABiH ili nekoj od jedinica koje su, opet, bile potčinjene 3. korpusu ABiH”, navodi se u presudi Rasimu Deliću. Bivši komandant Glavnog štaba ABiH je osuđen na tri godine jer nije preduzeo nužne i razumne mjere da spriječi ili kazni zločine koje su počinili njegovi potčinjeni u Livadama i logoru “Kamenica” u blizini Zavidovića, u julu i augustu 1995. godine.

Delić je preminuo za vrijeme boravka na privremenoj slobodi, a Žalbeno vijeće je 29. juna 2010. okončalo žalbeni postupak i odlučilo da je prvostepena presuda pravosnažna, dok je u toku postupak protiv bivšeg komandanta Trećeg korpusa ABiH Sakiba Mahmuljina koji je prvostepenom presudom osuđen na deset godina jer nije spriječio ubistva i nečovječna postupanja pripadnika Odreda “El-Mudžahidin” na području Vozuće i Zavidovića.

Komsija iznosi stav da su radikalni islamski režim i teroristički pokreti kao što su “Al-Kaida” i ISIL iskoristili građanski rat u BiH kako bi slali mudžahedine i kako bi obučili bošnjačke mislioce da vode radikalne grupe u Sarajevu i širom BiH.

Prema enciklopediji “Britannica” ime ISIL prvi put se spominje 2013. godine kada su ga i Ujedinjene nacije rezolucijom proglasile terorističkom organizacijom. Uprkos vezama sa “Al-Kaidom” i poveznicama preko članova i vođa, ISIL kao organizacija nije formalno postojala tokom rata u BiH.

Predsjednik Komisije Israeli je gostujući na Radio-televiziji Republike Srpske (RTRS) i predstavljajući Izvještaj izjavio kako su “tokom rata od 1992. do 1995. svakog dana stizali letovi iz Teherana u Sarajevo, mjestu gdje su Srbi najviše stradali, (…) – letovi su bili puni naoružanja i mudžahedina neprijatelja Srba”.

U Karadžićevoj presudi se navodi da je 29. juna 1992. Sarajevski aerodrom u Butmiru, koji je do tada bio pod kontrolom Srba, predat UNPROFOR-u isključivo za njegove potrebe.