Povratak antifašističkog stripa

Piše: Predrag Đurić

Koliko je smisleno u drugoj deceniji 21. veka objavljivati stripove, koje se bave II svetskim ratom na području Jugoslavije, a koji su nastali tokom postojanja ove, već više od dvadeset godina mrtve države?

Kada smo Svetozar Obradović i ja osmišljavali uređivačku politiku ROSENCRANTZ-a, jedna od prvih edicija koja nam se nametnula bila je edicija domaćeg antifašističkog stripa. Radi se o žanru koji je gotovo potpuno zapostavljen tokom poslednje dve decenije. Ne treba to mnogo da nas čudi – avnojevska Jugoslavija upravo je i počivala na tekovinama narodnooslobodilačke borbe - NOB (tom terminu koji je bio sastavni deo svake naše školske lekcije, a koji je iščezao zajedno sa bivšom nam državom), pa se njenim raspadom izgubio i strip koji je veličao principe bratstva, jedinstva, žrtvovanja... Novostvorene države, neke manje, a neki više, pristupile su reviziji istorije, koja se svela na frazu "nacionalno pomirenje", što je isključivalo veličanje jedne od zaraćenih strana u II svetskom ratu. Sve više se negirao narodnooslobodilački karakter narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda i rat se počeo prikazivati kao građanski, ideološki. Dojučerašnji narodni heroji i žrtve fašizma ubrzo su postali nepoželjni po gradovima i selima balkanskih gudura – imena ulica i škola zamenjivana su brzinom svetlosti i partijskog diktata, spomenici revolucionarima i borcima su ruinirani. Poslednjih godina doživljavamo i završni čin ponovnog ispisivanja istorije – nekadašnji ratni zločinci, kvislinzi i narodni neprijatelji bivaju rehabilitovani, njihovi potomci obeštećeni, a relativizacija ulazi i u udžbenike.

"Večernja akcija" prvi je album iz edicije antifašističkog stripa Nikad robom izdavačke kuće Rosencrantz. Edicija, nazvana prema nekada čuvenoj ediciji "Dečjih novina", predstaviće najbolja ostvarenja antifašističkog stripa autora sa područja bivše Jugoslavije. Prvi album sadrži dve epizode čuvenog stripa Petra Aladžića i Branislava Kerca "Partizan Goran", zatim strip "Večernja akcija" koju je nacrtao velikan ex-YU stripa Branko Plavšić, kao i epizodu stripa "Ilegalci" koju su nacrtali Stevan i Josip Brajdić i Franja Straka.

Imajući u vidu gore navedeno, ne treba da čudi nelagodnost sa kojom započinjemo ediciju "Nikad robom". Već u samoj koncepciji edicije se kolebamo – da li ona treba da obuhvati antifašistički strip, partizanski strip, strip iz NOB? Kolebanje je rezultat odsustva adekvatne definicije ovog žanra, čiji pojedini podžanrovi se između sebe toliko razlikuju, da su veoma oskudni elementi koji ih spajaju. Od termina "partizanski strip" smo brzo odustali, jer dobar deo stripova koje imamo na umu zapravo se bavio temom ilegalnog rada. Sa druge strane, termin "strip iz NOB" danas deluje, možda, prevaziđeno (evo autocenzure na delu!). Dakle, možda bi "antifašistički strip" bio najadekvatniji, ali bi teško, posebno uzimajući u obzir sve ono što nam se dešava u poslednjih dvadeset godina i danas, mogao da se veže isključivo za period II svetskog rata. Stoga smo došli na ideju sa ediciju nazovemo "Nikad robom", dobro poznatom frazom, podsećajući na istoimenu ediciju gornjomilanovačkih "Dečjih novina", koja je značajno doprinela (možda i presudno) popularizaciji stripa u bivšoj nam domovini.

Ukoliko se vratimo u vreme dešavanja stripa o NOB – dakle u period 1941-1945. godina, dolazimo u period koji je prekinuo zlatno doba jugoslovenskog stripa. Kako su najveći broj pripadnika narodnooslobodilačke vojske činili mladi pripadnici radničke klase i inteligencije – upravo onog sloja stanovništva koji je, verovatno, činio i najveći deo konzumenata predratnog stripa, možemo da nagađamo da strip nije bio stran onima koji su stvarali istoriju. Sa druge strane, veoma mali broj predratnih strip autora (Andrija Maurović, Ivo Kušanić) priključio se narodnooslobodilačkom pokretu na oslobođenim teritorijama – tamo gde je strip mogao da bude umnožavan i distribuiran. Deo se otvoreno stavio na stranu okupatora (Konstantin Kuznjecov), a neki su poginuli kao aktivisti na okupiranim teritorijama (Franjo Martin Fuis).

Prvi antifašistički strip pojavljuje se u junu 1942. godine u listu "Pioniri" u mestu Tomići u Hrvatskoj. Stripove na oslobođenim teritorijama stvara Ivo Kušanić, po sopstvenim ili po scenarijima Branka Ćopića, kao i drugi nepoznati autori. Stripovi su umnožavani na šapirografu, ponekad samo u jednom primerku. Među Kušanićevim stripovima izdvajaju se "Ćira i Mira" i "Udarna grupa Đoke 'Štormovika'", koji su prikazivali avanture pionira, što donekle i ukazuje na odnos prema stripu u to vreme – bila je to razonoda za decu, sa mogućim edukativnim karakterom (kao što je to bio slučaj i sa "pričama u slikama" od pre Prvog svetskog rata).

Vrlo brzo nakon završetka rata, strip je označen kao nepodoban i gotovo je potpuno, tokom nekoliko poratnih godina, zamro. Raskidom sa Inforbiroom, odnosno približavanjem Jugoslavije Zapadu, strip se bojažljivo pomaljali na jugoslovenskom tržištu. Stripovi koji se pojavljuju tokom 1950-ih godina uglavnom su stripovi preštampavani iz predratnih izdanja, poneki Diznijev strip, kao i stripovi koji su rađeni po motivima narodnih priča. Iz ovakve uređivačke politike može se videti da je strip i dalje posmatran kao zabava za decu, ali i zabava za omladinu, kroz dominantno prisutan avanturistički strip. Osnovni motiv za objavljivanje stripa (koji je prvenstveno objavljivan u to vreme u omladinskoj štampi) nije ideološki, već komercijalni, jer su se izdanja koja su objavljivala stripove mnogo bolje prodavala.

Strip sa tematikom iz NOB pojavljuje se vrlo brzo nakon "embarga", ali nenametljivo i to prvenstveno u pionirskim i omladinskim časopisima. Već prvih godina najznačajniji jugoslovenski strip autori rade i stripove ovog žanra – Andrija Maurović, Ivica Bednjanec, Zdravko Sulić. Andrija Maurović objavljuje stripove sa tematikom iz NOB u listovima "Pionirska zastava" i "Horizontov zabavnik", a kasnije i u "Plavom vjesniku". Ubrzo i vojni listovi počinju da objavljuju stripove sa tematikom NOB-a. Međutim, tek pojavom "Kekeca" 1957. godine antifašistički strip se pojavljuje kao ravnopravan žanr, rađen od strane domaćih autora. Najznačajniji i najbrojniji su radovi Zdravka Sulića. U isto vreme javlja se sa svojim radovima i Ludvig Fišer ("Dečak iz mirne ulice", objavljen u "Veselom zabavniku" 1957. godine, "Poslednji neprijatelj", objavljen u "Majinom stripu" 1960. godine), a značajni stripovi objavljuju se i u "Pioniru" i „Radu“, kao i u sve većem broju časopisa. "Dečje novine" iz Gornjeg Milanovca pokreću ediciju "Nikad robom", koja je, pored stripova o ranijoj istoriji, objavila i značajan broj stripova iz NOB, uključujući tu i radove Ivice Bednjanca, Desimira Žižovića Buina, Nikole Mitrovića Kokana, Branka Plavšića, Radivoja Bogičevića i mnogih drugih. Naravno, najveću popularnost doživljavaju epizode o Mirku i Slavku. Tokom 1960-ih ovaj podržanr klasičnog antifašističkog stripa doživljava svoju kulminaciju i nakon potpune komercijalizacije serijala o Mirku i Slavku gotovo da se gubi u narednoj deceniji. Na prelasku iz 1970-ih u 1980-te javljaće se još samo sporadično u "YU stripu", uglavnom kao reprint epizoda objavljenih u prethodnoj deceniji i, retko, u "Politikinom zabavniku". Jedino novosadski "Dnevnik" ne odustaje od sopstvene produkcije partizanskog stripa, pa revija "Zlatni kliker" donosi epizode klasičnog partizanskog stripa "Kurir Mladen" Vlade Dubravčića i Slavke Bošnjaković i već ranije objavljivane "Nesalomive" Ivice Koljanina, dok dečji list "Neven" objavljuje stripove po scenarijima Petra Aladžića i Dušana Vukojeva, koje su crtali Branko Plavšić i Jelko Peternelj.

Već 1960-ih godina javlja se jedan novi podžanr – partizanski stripovi rađeni na osnovu filmova. Promene koje su se u to vreme dogodile i u našoj kinematografiji – usmerenost ka epopejama, odnosno spektaklima u holivudskom stilu, sa skupom produkcijom, neretko stranim glumcima i velikim brojem statista, rezultiralo je nečim što bi se moglo nazvati partizanskim vesternom i neminovno se odrazilo i na strip. Tako na osnovu istoimenih filmova nastaju i stripovi "Kapetan Leši" Nenada Brixyja i Julesa Radilovića, "Diverzanti" Marcela Čuklija i Julesa Radilovića, "Valter brani Sarajevo" Đorđa Lebovića i Ahmeta Muminovića, a na osnovu TV serija "Otpisani" i istoimeni strip Dragana Markovića i Ahmeta Muminovića. Ivo Štivičić i Jelko Peternelj objavljuju strip "Crni Roko", rađen na osnovu TV serije "Kuda idu divlje svinje". Objavljivanjem strip serijala "Balkan Express" Gordana Mihića, Branislava Kerca i Branka Plavšića u novosadskoj "Stripoteci" krajem 1980-ih gasi se i ovaj podžanr.

Iako nije rađen prema filmskim uzorima, strip serijal „Partizani“ scenarista Đorđa Lebovića, Zvonimira Furtingera, Marcela Čuklija i Ervina Rustemagića i crtača Julesa Radilovića dostigao je, verovatno, najviši nivo i postigao zavidnu popularnost u inostranstvu. Dok su autori druge generacije jugoslovenskih strip autora (one koja je dominirala nakon završetka II svetskog rata i u decenijama koje su sledile) dali svoj doprinos klasičnom antifašističkom stripu, odnosno partizanskom stripu nastalom prema filmsko-televizijskim uzorima, treća generacija autora – onih rođenih nakon II svetskog rata, koji su počeli da se javljaju 1970-ih godina, pod uticajem sasvim drugih uzora prave otklon od klasičnog izraza i stvaraju sasvim originalna dela. Ovde treba svrstati Svetozara Obradovića i Branislava Kerca, odnosno njihove serijale "Poručnik Tara" i "Troje nesalomivih", koji se u pojedinim epizodama samo po ikonografiji mogu svrstati u partizanski strip. "Poručnik Tara", evoluirajući od prvih epizoda objavljenih u "Zlatnom klikeru" do onih objavljenih u "Stripoteci" sve više se približava onom individualnom izrazu na koji ćemo se navići kada su Obradović i Kerac u pitanju, uz veštu primenu holivudskih uzora.

Obradoviću i Kercu treba dodati i Bojana Kovačevića, odnosno njegov strip "Nikoletina Bursać", kao i sasvim specifičan strip Dušana Vukojeva i Radiča Mijatovića "Gvozden i Nebojša", jedan od retkih karikaturalnih stripova sa temom iz NOB.

Na kraju se postavlja pitanje koliko stripovi iz NOB mogu danas da budu aktuelni, posebno nekoj novoj, mladoj publici, koja će se sa njima prvi put susresti. Pa, čini mi se, onoliko koliko je aktuelna i tema borbe za slobodu i jednakost, što je okosnica ovih stripova. A slobode danas, verovatno da imamo manje nego u vreme kada su stripovi koje vam predstavljamo nastali.

Opredelili smo se da vam predstavimo tri stripa čiji je autor Petar Aladžić – jedan od retkih scenarista koji je svoj autorski izraz, mimo licencnih stripova, usmerio isključivo ka antifašističkom stripu. Dve epizode stripa "Partizan Goran", koje je nacrtao Branislav Kerac, objavljene su pre više od trideset godina u "Politikinom zabavniku", a nedugo zatim i u "Nevenu". Strip "Večernja akcija" je verovatno poslednji strip koji je nedavno preminuli Branko Plavšić nacrtao pre nego što se opredelio da se u potpunosti posveti tuširanju. Strip je objavljen u "Nevenu" 1984. godine. "Atentat u noći" je prva epizoda serijala "Ilegalci" i, iako nacrtana pre trideset godina, sada se objavljuje premijerno.