Burna historija jednog njemačko-poljskog zamka

Imanje njemačke porodice Fon Lendorf u Štajnortu u Istočnoj Pruskoj, koja sada pripada Poljskoj, vijekovima je bila jedna od najživopisnijih i najvećih plemićkih rezidencija u toj oblasti. Ogroman kompleks nalazi se na sjeveru područja Mazurskih jezera, na poluostrvu okruženom sa tri jezera.

Novinarka i kasnija urednica nedeljnika Cajt (Die Zeit), Marion grofica Denhof, koja potiče iz Istočne Pruske i koja je u srodstvu sa Fon Lendorfovima, rekla je da je to „magično mjesto“.

Posljednji njemački vlasnik Hajnrih fon Lendorf (1909. - 1944) preuzeo je brigu o imanju 1936. i angažovao tada najbolje restauratore iz Berlina da obnove oronuli zamak koji je potom zablistao.

Fon Lendorf je nastavio tradiciju porodice koja je dala mnogo pruskih oficira i sam bio oficir Vermahta nižeg ranga. Na početku Drugog svjetskog rata, prvo je bio raspoređen u Poljskoj, a kasnije kao poručnik u štabu general feldmaršala Fedora fon Boka koji je vodio operaciju Barbarosa - napad na Sovjetski Savez.

Navodno je masakr Verhmahta nad Jevrejima u Bjelorusiji u kojem je oktobra 1941. ubijeno oko 7.000 ljudi, bio odlučujući da se pridruži grupi oficira Vermahta koja je planirala da ubije Hitlera.

Njegovo imanje u Štajnortu je bilo samo 14 kilometara od Hitlerovog štaba Vučja jazbina (Wolfschanze). U to vrijeme u zamku Fon Lehndorfa živio je i radio Hitlerov ministar vanjskih poslova Joahim fon Ribentrop, zajedno sa svojim saradnicima i obezbjeđenjem Gestapoa. Tri godine su u zamku živjeli, jedan od najbližih Hitlerovih povjerenika i onaj koji je htio da ubije Firera.

Pokušaj atentata na Hitlera izvršen je 20. jula 1944. Već sljedećeg dana, 21. jula 1944. kada su SS-ovci htjeli da uhapse i „Hajnija", on je skočio kroz prozor palate i pobjegao. Kasnije je uhvaćen i 4. septembra pogubljen u berlinskom zatvoru Plocenze.

U socijalističkoj Poljskoj, palata je prvo služila kao stambena zgrada sovjetske vojne komande, a zatim kao administrativno sjedište poljoprivredne zadruge.

Ko danas od marine na jezeru Štajnort, koja je udaljena svega nekoliko stotina metara, skrene do zamka, može samo da zamisli stari sjaj rezidencije i njen historijski značaj.

Prozori su zazidani ili obloženi daskama i prekriveni crnom folijom. Malter se osipa sa fasade na koju se naslanjaju napuštene skele. Nekada tako uredan park je zarastao. Sve to nije odvratilo samo jednu porodicu roda koja se gnjezdi na krovu zamka.

Historičarka i kćerka prognanice

Ali, pažljivi posjetioci će otkriti tragove ljudi kojima je stalo do sudbine ovog historijskog mjesta, kao što je informativni punkt u zapadnom krilu zamka.

Njemačka historičarka Betina Bureš bori se od ranih 1990-ih da se zamak obnovi. Odrasla je u Rurskoj oblasti uz priče iz istočne Pruske koje joj je pričala njena majka, koja odatle potiče, iz Alenštajna. I koja je poslije rata bila jedna od ogromnog broja Nijemaca koji su odande protjerani.

Kada je pala gvozdena zavjesa, Bureš je prvi put došla u ovaj kraj i zaljubila se u Štajnort. Osnovala je dva udruženje kako bi u Njemačkoj pobudila interesovanje za to zaboravljeno mjesto i prikupila novac za njegovu obnovu.

Uspjelo joj je da pridobije poljske historičare i arhitekte, kao i nevladine organizacije.

Prekretnica na stoti rođendan

Burešova je uspjela da uspostavi kontakt sa članovima porodice Lendorf. Jedna od kćerki Hajnriha fon Lendorfa, Vera grofica fon Lendorf, koja se smatra prvim njemačkim supermodelom i koja je poznata kao „Veruška“, došla je u Štajnort 2009. na 100. rođendan svog oca Hajnriha von Lendorfa, kada je ispred zamka postavljen kameni spomenik.

Tada je kompleks preuzela Poljsko-njemačka fondacija za očuvanje kulture i zaštitu spomenika (PNF).

Zajedno sa svojom njemačkom sestrinskom fondacijom u Gerlicu, PNF je uspio da spasi građevinu od rušenja. Privatnim donacijama iz Njemačke i finansijama njemačkih i poljskih ministarstava kulture, zgrada je stabilizovana. Od tada se nastavlja borba sa vremenom i za novac za dalje renoviranje.

Ali, jednako važno kao očuvanje zgrada jeste i pitanje: šta bi trebalo da bude s tim kompleksom?

Na inicijativu njemačke generalne konzulke u Gdanjsku, Kornelije Piper, njemačko-poljskoj grupi stručnjaka je prošle godine dat zadatak da razvije koncept za Štajnort. Predsjednici ekspertske grupe, historičari Diter Bingen iz Njemačke i Robert Traba iz Poljske, predstavili su koncept sredinom avgusta 2023.

U baroknoj zgradi biće smještena izložba i dokumentacija o historiji dvorca, porodici Lendorf i poljskoj posljeratnoj historiji ovog mjesta. Također, treba odati počast Hajnrihu fon Lendorfu, iako, kako je Bingen naglasio, u Štajnortu „ne treba praviti njemački spomenik“.

Riječ je o „kulturnoj sukcesiji“, naglasio je Traba. „Novi kvalitet nastaje iz sučeljavanja njemačkog nasljeđa i tradicije koju su donijeli poljski stanovnici“, objasnio je istoričar.

Traži se 30 miliona eura

Oba istoričara su istakla da se zbog rata Rusije protiv Ukrajine, promijenila geopolitička situacija ovog mjesta. Na samo 20 kilometara vazdušne linije od ruske eksklave Kalinjingrad, Štajnort se sa periferije preselio u centar Evrope.

Pored izložbi, ovdje treba da se stvori i Akademija Mazurija, kao forum za evropski dijalog. U ovoj „laboratoriji civilnog društva“, pored Nijemaca i Poljaka, mogli bi da učestvuju i Ukrajinci i Bjelorusi.

Cijena realizacije ovog projekta procijenjena je na 30 miliona eura. Odakle će doći novac, još uvijek nije jasno. Generalna konzulka Piper na jesen želi da pozove zainteresovane poslanike u Berlin da ih pridobije za ideju restauracije zamka.

Vremena nema mnogo, zamak sve više propada. Sljedeće godine biće 80 godina od pokušaja atentana na Hitlera. A ni historičarka Bureš ne želi da odustane. „Uložili smo previše ljubavi i novca u to“, kaže ona. „Sada nema odustajanja“.