Sto godina Jugoslavije: Zemlja bez nacije

Najprije je morala učvrstiti međunarodni status i odbraniti granice koje su osporavale sve susjedne zemlje, osim Grčke.

Na unutrašnjem planu, Vidovdanski ustav iz 1921., kojim je ustanovljena unitarna država, usvojen je nekvalifikovanom većinom zbog bojkota hrvatskih predstavnika, što je bio izvor stalnih kriza sve do raspada zemlje 1941. Istovremeno, Ljubodrag Dimić, član Srpske Akademije nauka i umjetnosti (SANU), kaže za RSE da je u tom haosu jedino centralizovana država mogla da drži granice i omogući funkcionisanje, jer je riječ o razdrobljenom prostoru.

U Srbiji su na kritike da dominira zajedničkom državom – polazeći od njene pobjedničke uloge u ratu, ogromnih žrtava (oko četvrtine stanovništva) - navodili da je bila ekonomski devastirana te da se, po riječima Dimića, 70 posto kapitala nalazilo u Zagrebu.

Ključnim su se, ipak, pokazale razlike u vjeri, historiji i tradiciji, pa i jezičke. Doduše, autori, poput američkog Andrewa Wachtela, smatraju da su razlike unutar italijanskih ili njemačkih dijalekata u vrijeme ujedinjenja 1871., bile veće nego među Južnim Slovenima.

Stoga antropolog iz Ljubljane Božidar Jezernik napominje za RSE da je od samog početka trebalo stvarati Jugoslovene, po ugledu na izjavu Massima d'Azeglija na prvom zasjedanju italijanskog parlamenta: “Stvorili smo Italiju, sad još treba stvoriti Italijane”.

Međutim, Beograd je izbjegao jugoslovensko ime na početku - prije svega premijer Nikola Pašić - da bi se prikrio unitaristički karakter države, a ni hrvatske i slovenačke elite nisu željele da ga prihvate. Umjesto toga, potenciralo se da su Srbi, Hrvati i Slovenci "troimeni narod“, "tri plemena istog naroda“ ili "djetelina sa tri lista“.

Naime, mnogi smatraju da ujedinjenje Južnih Slovena kasni za 50 godina, odnosno da su se već konstituisali kao nacije, čije postojanje je onemogućavalo projekat u kome bi unutar jugoslovenske države nastali Jugosloveni, po uzoru na pretvaranje Italijana i Nijemaca u posebne nacije, ili "melting pota“ u SAD.

Kako je hrvatski političar Ante Trumbić rekao prijestolonasljedniku Aleksandru: "Vaše visočanstvo, Jugoslavija je ogrtač, a nacija košulja“.

Uvođenje diktature kralja Aleksandra 1929. i promjena imena države u Jugoslavija, bio je zakašnjeli pokušaj da se formalizuje iluzija koja je bila u raskoraku sa interesima naroda na tom prostoru.

Naravno, ostali narodi nisu bili priznati. Tako je geograf Jovan Cvijić nazivao Makedonce "Južnim Srbima“. U Makedoniji i na Kosovu je bilo skoncetrisano tri četvrtine jugoslovenske žandarmerije, što su vlasti pravdale učestalim pobunama. Pri tome, više od milion stanovnika nisu bili Južni Sloveni (Mađari, Albanci, Nijemci).

Razlike u interesima su produbljivane i zbog oprečnih političkih kultura. Za razliku od Hrvata, koji su imali iskustvo u nagodbenjačkoj politici u ugarskom Saboru, kod srpske političke elite, koja je bunama i ratovima stvarala državu, i dalje je provejavao radikalsko-hajdučki mentalitet. To potvrđuje ubistvo Stjepana Radića i još nekolicine hrvatskih poslanika u Skupštini 1928.

Ubistvo kralja Aleksandra 1934. i uspon Hitlera u Njemačkoj samo su ubrzali raspad Jugoslavije, koja je okupirana 1941. godine.

Zašto su Hrvati bili glavni promoteri jugoslovenstva u 19. vijeku, a Srbi na početku sumnjičavi? Zašto je Jugoslaviju bilo teže zamisliti nego ostvariti, te da li je bila osuđena na propast i prije nego što je stvorena? Da li su Jugoslaviju stvarali najbolji a uništili je najgori, te da li je jugoslovenstvo prevaziđeno ili mu narodi na ovim prostorima nisu bili dorasli?

O tome u serijalu Radija Slobodna Evropa "Sto godina Jugoslavije“ od 2. novembra do 1. decembra govore Stipe Mesić, Raif Dizdarević, Budimir Lončar, Dušan Čkrebić, Dimitrij Rupel, Latinka Perović, Ciril Ribičič, Miljenko Jergović, Ivo Banac, Ljubodrag Dimić, Sergej Flere, Husnija Kamberović i Božidar Jezernik.

Pogledajte prvu epizodu: "Zašto je jugoslovenski san bio nerealan?"