Monika Ponjavić: Kako gledati predstave, upute prije odlaska u pozorište

Kao i kada je riječ o filmu, o kojem sam govorila u svom posljednjem tekstu, gledati pozorišnu predstavu je jednostavno, pod uslovom, naravno, da je gledate samo kao fabulu koju treba savladati i ispratiti od početka do kraja. Surova istina je, međutim, da time što ste savladali fabulu zapravo niste uradili ništa. Jer to nije to. Nije svrha niti je poenta.

Piše: Monika Ponjavić za Radiosarajevo.ba

Pozorišna umjetnost je danas, što je uvijek i bila, najkompleksnija forma umjetnosti. Zato za njeno puno razumijevanje, koje prevazilazi puko usvajanje fabule, publika, pored posjedovanja bazičnih znanja o tome šta gleda, treba da posjeduje i znanja o tome šta pozorište jeste.

Drugim riječima, da razumije jezik svake od umjetnosti kojima se pozorište služi. Govorimo o književnosti, dramaturgiji, glumi, režiji, muzici, likovnim i primijenjenim umjetnostima, dizajnu… Kompleksnost pozorišta očitava se upravo u tome, u spajanju različitih praksi u živom izvođenju.

Jer, pozorište bez živog izvođenja i bez publike prestaje biti pozorište i postaje nešto sasvim drugo. Sve što sam rekla o filmu, poput imena režisera, motivacije likova, strukture priče i tako dalje, primjenjivo je i na pozorište, jer je riječ o dva medijuma sa manje-više istim ili sličnim porijeklom. Ipak, kada je riječ o pozorištu, važno je voditi računa i o nekim dodatnim stvarima: 

TEKST. PODTEKST. KONTEKST. UOČITE RAZLIKU.

Od antičke Grčke do danas, pozorište je prošlo kroz niz transformacija u odnosu na kontekst u kojem je nastajalo i u okviru kojeg se razvijalo. Međutim, ono što se vijekovima nije dramatično mijenjalo jeste činjenica da je pozorište umjetnost zasnovana na određenom tekstualnom predlošku i da za cilj ima da kaže, odnosno da verbalizuje i adresira određeni problem. Svi pozorišni pravci, čak i postdramski koji odbacuje tekst, bazirani su na tekstu. On je osnovna klica pozorišnog djela, nevezano za to da li je riječ o njegovom izvođenju ili interpretaciji.

Vječna i važna dilema, kada je riječ o tekstu i izboru teksta koji će se izvoditi, svodi se na pitanje zašto se čak i danas igraju klasični tekstovi i šta kontekst tu čini, kakvu ulogu igra?

Uzmimo za primjer Šekspira. Njegov “Magbet” je tekst koji se do sada sigurno izvodio najviše, najčešće i doslovno na svakom kraju svijeta. Univerzalnost tema njegovih tekstova jeste razlog zbog kojeg su oni tako relevantni i danas, pet vijekova kasnije. Međutim, univerzalnost nije jedini parametar. Ono što je jednako presudno jeste Šekspirova vještina u postavci čovjeka (u odnosu na njegov kontekst), u pogađanju suštine kroz tu postavku, suštine u onome što nazivamo “human condition”.

Riječ je o arhetipovima priča koje se mogu prepoznati u svim umjetnostima, a ne samo u književnosti. Na taj način, dobro napisan tekst, u kojem je čovjek postavljen vješto i čija je postavka takva da je kroz nju ubodena suština, takav tekst postaje prilagodljiv i lak za interpretaciju. Modularan. Uzimajući “Magbeta” kao primjer, čije su teme, između ostalog, ambicija, vlastoljublje, lojalnost i moć, ovaj dramski tekst, pored toga što je tako aktuelan, je istovremeno vješto napisan i tačan, utoliko što se njegova interpretacija i prevođenje u kontekst Bosne i Hercegovine, iako se radnja dešava u Škotskoj, a sam tekst je vjerovatno napisan krajem 16. vijeka, može izvesti s lakoćom, bez narušavanja i remećenja originalnog predloška.

Kada je riječ o tekstu, a vi se sljedeći put pronađete u pozorištu, obratite pažnju na to šta priča koju pratite znači, obratite pažnju na percpeciju odnosa. Odnosa konkretne predstave prema konkretnom tekstu, odnosa režisera prema tekstu koji reinterpretira, i generalno položaja te predstave u kontekstu pozorišne umjetnosti. Jer sam način na koji je predstava izvedena i napravljena, pristup koji je iskorišten, gradi sliku o njenom značenju i vrijednosti.

OBRATITE PAŽNJU NA RAZBIJANJE ČETVRTOG ZIDA

Riječ je o konvenciji iz 19. vijeka po kojoj nevidljivi, zamišljeni zid (na proscenijumu) razdvaja glumce na sceni od publike u auditorijumu. Četvrti zid pretpostavlja da, iako publika načelno kroz njega vidi, glumci to ne mogu, odnosno ponašaju se kao da ne mogu, kako bi postigli veći stepen prepuštanja priči koja se na sceni izvodi.

Jedna od narativnih tehnika u savremenom pozorištu jeste prekid ili razbijanje četvrtog zida, koja podrazumijeva direktno obraćanje glumca publici (ili, u slučaju filma, kameri). Razbijanje četvrtog zida za cilj ima da publici prizna, odnosno da razbije iluziju, da je ono što se odigrava na sceni fikcija ili, u nekim slučajevima, da proširi svijet priče kako bi kroz ovaj postupak u svijet iluzije uvukao i samu publiku, mada je ovaj drugi razlog dosta rjeđi.

Spominjem četvrti zid, jer je u savremenom pozorištu razbijanje četvrtog zida sa sobom uvijek nosi određeni podtekst i nikada nije bez značenja. Za razliku od Elizabetanskog pozorišta, na primjer, gdje je razbijanje četvrtog zida bila ustaljena praksa s obzirom na plan i raspored, odnosno arhitekotnski projekat pozorišne kuće, scene i publike, danas, kada je taj odnos precizno uspostavljen, četvrti zid nikada neće biti prekinut, a da za to ne postoji dobro obrazloženje ili razlog.

Zato, ako se u nekoj predstavi glumac usmjeri na publiku i obrati se konkretnoj osobi ili svima, budite sigurni da taj trenutak u sebi nosi značenje i vodite računa o tome šta se u tom trenutku govori, zašto i kako se uključivanje publike u priču reflektuje na samu predstavu.

ANALIZIRAJTE VIZUELNI IDENTITET

Devetnaesti vijek je takođe bio važan jer je uveo niz naučnih i tehnoloških promjena koje su svoju primjenu pronašle i u pozorištu, što se najviše odrazilo na scenografiju, kao integralni dio svake pozorišne predstave. Uzimajući opet Elizabetansko pozorište kao primjer, ono samo je bilo scenografija. Vrata, stubovi, balkoni, scena, svi ti elementi bili su ujedno i scenografski elementi. Kostim je uvijek odslikavao trenutno vrijeme i modu, čak i kada bi se igrali Grci ili Rimljani. Svjetlo je bilo nepoznanica, jer su se predstave uglavnom odigravale po danu, pod vedrim nebom (Globe je najbolji primjer za ovo pozorište). Muzika je svirana uživo i, kao i kostim, bila je u savremenom duhu. Predstave su bile prezentacije života, a ne reprezentacije i glumci su se uglavnom obraćali publici, često improvizujući.

Adolf Apija i Edvard Gordon Kreg, švajcarski arhitekta i engleski interdisciplinarni umjetnik, bila su dva imena presudna za razvoj vizuelnog identiteta kakvo pozorište danas njeguje. Obojica duboko ukorijenjeni u teoriju, odbacili su renesansno pozorište oslikavanja i barok koji je u 18. vijeku, nastavljajući na tradiciji prethodnog vremena, a posredstvom porodice Bibiena, uveo takozvanu nametnutu perspektivu, zarad trodimenzionalnosti i ne-iluzionističke reprezentacije.

Apija je zaslužan za uvođenje apstraktne scenske arhitekture platformi i stepenika koji su, zahvaljujući svojoj modularnosti i mobilnosti, mogli da se kombinuju na najrazličitije načine. Svaki trag iluzionističkog scenskog okruženja je odbačen, a njegove arhitektonične, čvrste forme, služile su kao strukturalna osnova za ritmička, gimnastička kretanja igrača.

Sa druge strane, Kreg je uveo mobilne, fleksibilne strukture koje su omogućavale prilagođavanje prostora scenama koje se u njemu igraju. Na taj način, pozorište je dobilo potrebnu trodimenzionalnost kao pandan jednako trodimenzionalnim glumcima u njemu, a scenografija, koja je do tada bila plošna i služila kao puka pozadina, je, zahvaljujući jednom arhitekti i jednom glumcu, postala ravnopravan akter jednog pozorišnog djela, dobijajuću ulogu koja joj s pravom pripada.

Kad je riječ o vizuelnom identitetu jedne predstave, važno je identifikovati koncept predstave i pokušati prepoznati da li je riječ o klasičnoj, modernoj, postdramskoj, savremenoj… postavci.

Predstava može tematski da se bavi antičkom Grčkom, a da bude postavljena u savremenom izrazu. I obrnuto.

Nakon što prepoznate koncept i stil  kojim se reditelj služi, razmislite zašto je baš taj koncept izabran. Da li je vezan za tekst, za kontekst, stil itd. Zašto baš to i šta su reditelj i dizajner (scene, kostima, svjetla, zvuka…) željeli takvim konceptom da kažu. Kakva se veza između koncepta i teksta može uspostaviti? Može li? I da li prostor igra ikakvu ulogu u generalnoj postavci stvari.

Najbolji način da se analiza predstave sprovede jeste ukoliko se ide od generalne slike, od generalnog utiska i predstave kao cjeline, prema detaljima.

Suštinski, dobra predstava je ona koja razumije tekst kojim se bavi, koja ga na vješt način reinterpretira publici, koja je u duhu vremena u kojem nastaje, ona koja postavlja prava pitanja i skladno djeluje kao cjelina unutar koje svaki njen element nadopunjuje onaj drugi: prostor igru glumaca, glumci tekst, muzika prostor i pokret, kostim scenografiju, scenografija koncept itd.

Dobra predstava je ona koja je neočekivana i hrabra, sposobna da nas natjera na razmišljanje, da nas zainteresuje i zamisli, a ne nužno samo da nas nasmije.