Grad Marije Terezije u BiH: Burna historija u 300 godina postojanja

Srednjovjekovna tvrđava Vrbaški grad i crkva Svetog Đorđa u Gornjim Podgradcima kod Bosanske Gradiške proglašeni su nacionalnim spomenicima Bosne i Hercegovine na sjednici Кomisije za očuvanje nacionalnih spomenika koja je održana 17. decembra 2019. godine u Sarajevu. 

Vrbaški grad, Orbaz ili Castrum Orbaszka u narodu koji živi pod obroncima planine Kozara zovu Grad Marije Terezije, po austrougarskoj kraljici Mariji Tereziji, i imao je veoma burnu historiju u periodu preko 300 godina svog postojanja, navode iz Turističke organizacije Grada Bosanska Gradiška.

Kako su naveli, ostaci ovog grada se nalaze 3 kilometra južno od urbanog dijela Gornjih Podgradaca na lijevoj obali rijeke Vrbaške, na strmom uzvišenju Pavetnjak (285m nadmorske visine). Ispod grada je 2016. godine pronađena i impozantna srednjovjekovna crkva sa polukružnom aspidom i kontraforima, koja se po predanju dovodi u vezu sa sv. Đorđem. Pod gradom se razvijalo i predgrađe kao naselje, pa se smatra da su tako nastali i dobili svoj današnji naziv Podgradci, koji se prvi put pominju 1334. godine i predstavljaju danas najveće naselje u ovom kraju, a katastarskom površinom (8866 ha) su najveći na općini Gradiška. 

Pronađen je srebrenjak Matije Korvina iz druge polovine 15. vijeka. Matija Korvin je značajan za ove krajeve, jer ih je branio poslije pada bosanske države od Osmanlija.

Grad Vrbas je bio administrativni centar župe Vrbas koja se javlja prvi put u izvorima 1244. godine, odnosno, u povelji ugarskog kralja Bele IV. Grad se izričito spominje 26.9.1320. i 12.5.1321. godine u poveljama koje su u njemu izdane. Župa Vrbas pripadala je 1350. godine Slavoniji.

Vrbas (Orbaz) spominje dubički prior fra Emerik Bubek 1402. godine, a 2.4.1412. javlja se i Petar Jočić ex Vrbas. Godine 1518. spominje se zajedno sa Banjom Lukom.

Prema Hamdiji Kreševljakoviću, Osmanlije su ga osvojile 1527. godine kada ga je zapovjednik Andrija Radulović zapalio i napustio. Nakon toga nema mu više traga.

Mjesto Vrbasa je sporno. Najvjerovatnije je da se nalazio u današnjem Donjem Šeheru kod Banja Luke, gdje su na njegovom zgarištu Osmanlije sagradili novi grad – Kal ai džedid (Novi Grad) sačuvan do danas. Kao centar župe imao je i podgrađe koje je možda preraslo u spomenuti Donji Šeher. Neki historičari su mišljenja da se podaci o srednjovjekovnim gradovima Vrbas i Banja Luka odnose na isti grad. Međutim, u tursko-ugarskom ugovoru 1519. godine navode se zajedno Banja Luka, Zvečaj i Vrbas što potpuno opovrgava ovu hipotezu. Dakle, treba tražiti grad Vrbas kao posebni utvrđeni srednjovjekovni grad na rijeci Vrbasu. Srednjovjekovni gradovi uz Vrbas su nam poznati. Oni su bili izgrađeni kao strategijski odbrambeni sistem srednjovjekovne bosanske države.

Grad Vrbas je bio administrativno glavni grad istoimene župe. Teren s obje strane rijeke Vrbasa nam je poznat. Istražuju ga arheolozi i historičari skoro jedan vijek. Ubicirani su uz ovu rijeku svi srednjovjekovni lokaliteti, čak i oni koji su u srednjovjekovnoj Bosni imali skroman značaj.

Grad Vrbas (Vrbaški grad) sigurno je spadao među najznačajnije utvrde u ovom prostoru. Historičar Husref Redžić misli da se nije mogao posve izgubiti, te da i danas moraju postojati materijalni ostaci i tragovi ovog grada.

Kada su Osmanlije zauzele Banju Luku 1527-1528. godine, zauzeli su dva utvrđenja na lijevoj strani Vrbasa, stari grad Banju Luku, kod današnjeg Gornjeg Šehera i drugo utvrđenje nizvodno na mjestu gdje je kasnije Ferhad-paša udario temelje današnje Banje Luke, izgrađujući svoje zadužbine kao jezgro nove orijentalne čaršije. Prilikom zauzimanja ovog utvrđenja oni su ga spalili i uništili, a na istom lokalitetu izgradili novu utvrdu, Novi grad - Kal ai džedid, o kome govore putopisci, među njima i Evlija Čelebija.

Utvrđenje Kaštel u današnjoj Banjoj Luci dograđivano je u više vremenskih faza. Najstarija faza odgovara srednjovjekovnoj utvrdi ravničarskog tipa na ušću potoka Crkvene u Vrbas.

To je bilo utvrđenje opasano sa svih strana vodom Vrbasa i Crkvene što je bio čest slučaj kod bosanskih gradova, naročito u Bosanskoj krajini. Možda je ovim riješeno pitanje ubikacije Vrbasa. Osmanlije su uništile srednjovjekovnu utvrdu Vrbasa i na njoj izgradili veće utvrđenje šireći ga prema zapadu. Kasnije su i Austrijanci ojačavali tvrđavu izgradnjom novih objekata.

Tako tvrđava Kaštel predstavlja pravu antologiju tvrđavskih gradnji od srednjeg vijeka do kraja XIX vijeka.

Obimna arheološka iskopavanja i istraživanja u istočnom dijelu Kaštela, kraj samog ušća Crkvene u Vrbas, mogla bi dati definitivan odgovor o mjestu srednjovjekovnog utvrđenog grada Vrbasa (Vrbaškog grada). Sve govori da je on bio ovdje.