Kako su dnevnice iz Srbije isplaćivane zločincima dokazale krivicu Stanišića i Simatovića

Zvanične isplate paramilitarcima koji su učestvovali u ratnim zločinima u Bosni i Hercegovini pokazale su da su šefovi Službe državne bezbjednosti Srbije Jovica Stanišić i Franko Simatović odgovorni za ubistva i protjerivanja, utvrdio je sud UN-a.

Najmanje dve godine službenici Službe državne bezbednosti (SDB) Ministarstva unutrašnjih poslova vodili su temeljnu evidenciju isplata personalu. Otprilike svake dvije sedmice pravili su spisak svih ljudi koji primaju dnevnice i evidentirali ukupan iznos novca koji im je isplaćen.

Na jednom od tih spiskova, iskucanom na pisaćoj mašini, nalazi se i ime Nenada Bujoševića, pored koga je dodana riječ Veliki, što se vjerovatno odnosi na njegov nadimak Veliki Rambo. Prema ovom spisku, Bujošević je tokom druge polovine oktobra 1995. godine primio najmanje 16 dnevnica, piše BIRN - Detektor.ba.

U vrijeme kada je primao novac MUP-a Srbije, Bujošević je bio jedan od visokih oficira tzv. 'srpske dobrovoljačke garde', paravojne jedinice koju je predvodio zloglasni kriminalac Željko Ražnatović Arkan, čiji su pripadnici bili poznati i kao Arkanovi tigrovi.

Bujošević se danas nalazi iza rešetaka u zatvoru u Srbiji zbog učešća u ubistvu bivšeg predsednika Predsjedništva Srbije Ivana Stambolića, koji je postao opozicioni političar, i učešća u ubistvu četiri člana opozicionog Srpskog pokreta obnove. Oba zločina su počinjena 1999. godine. Njegovo ime je ove sedmice ponovo spomenuto u sudnici Mehanizma za međunarodne krivične sudove (MMKS) u Hagu, koji je u srijedu izrekao posljednju presudu u vezi ratova na području bivše Jugoslavije.

Jovica Stanišić i Franko Simatović osuđeni su na po 15 godina zatvora i proglašeni krivim za učešće u udruženom zločinačkom poduhvatu s ciljem nasilnog i trajnog uklanjanja nesrpskog stanovništva sa područja Hrvatske i BiH, te da snose odgovornost za ubistva, deportacije, nehumana djela i progon.

Stanišić i Simatović si bili ključne ličnosti bezbjednosnog aparata Miloševićevog režima koji je sijao strah. Osim što su zločini utvrđeni prvostepenom presudom na njihovom ponovljenom suđenju 2021. godine potvrđeni, pravosnažnom presudom proglašeni su odgovornima za daleko širi obrazac zločina koje su srpske snage počinile tokom ratova 1990-ih.

Utvrđeno je da su oni bili i dio udruženog zločinačkog poduhvata u kojem je učestvovalo više političko, vojno i policijsko rukovodstvo Srbije, kao i vođe bosanskih Srba i pobunjenih Srba u Hrvatskoj, uz Miloševića, predsjednika RS Radovana Karadžića, lidera hrvatskih Srba Gorana Hadžića i drugih.

Odstupajući od uobičajenih presuda koje je izrekao Haški tribunal, a koje su bile zasnovane na vojnim naređenjima, dnevnicima ili evidencijama, ili na političkim odlukama i izjavama, veći dio pravosnažne presude Stanišiću i Simatoviću bio je zasnovan na praćenju tragova novca – praćenju ljudi kroz platne spiskove SDB-a, poput onog u kojem je ime Nenada Bujoševića.

Jovana Kolarić iz Inicijative mladih za ljudska prava objašnjava da je Stanišićevo i Simatovićevo djelovanje "moralo da bude tajno ili barem što manje vidljivo" zbog njihovog položaja zvaničnika SDB-a Srbije "koja, prema zvaničnom narativu, nije učestvovala u ratu".

"U slučaju Stanišića i Simatovića nije bilo direktnih naređenja kao što je uobičajeno u suđenima visokorangiranim pripadnicima vojske i policije. Ovde je veza između paravojnih jedinica i organa države Srbije morala biti sakrivena", ističe Kolarić za BIRN.

"U tom smislu platne liste jesu veoma značajne jer su rijedak pisani trag koji povezuje ono što se dešavalo na ratištu sa Državnom bezbjednošću, odnosno sa organima države Srbije", dodaje ona.

Arkanovi ljudi na Miloševićevom platnom spisku

Krajem septembra 1995. Arkan i njegova "srpska dobrovoljačka garda" dolaze u Sanski Most, gdje su potom počinili ubistva i sproveli kampanju progona. Ukupno su za dva dana ubili 76 ljudi.

Iako je sudsko vijeće MMKS-ja u svojoj presudi nakon ponovljenog suđenja Stanišiću i Simatoviću iz 2021. godine navelo da su pripadnici "'srpske dobrovoljačke garde'" bili raspoređeni tokom operacije Sanski Most, ono je navelo da su "dokazi većim dijelom ograničeni u pogledu pitanja u kojoj su mjeri pojedinci na platnim spiskovima zapravo učestvovali u tim operacijama, konkretnije, u zločinima za koje se optuženi terete u odnosu na Sanski Most".

Ali, sudije žalbenog vijeća su bili drugačijeg mišljenja.

Oni su napomenuli da je, osim iskaza na suđenju, i platni spisak koji pokriva period od 1. do 15. septembra 1995. godine dokazao da su oko 180 lica na spisku bili pripadnici "'srpske dobrovoljačke garde'" – među njima i Bujošević i ozloglašeni ubica Milorad Ulemek Legija.

"Žalbeno vijeće dalje napominje da platni spisak za period od 1. do 15. avgusta 1995. sadrži otprilike 130 pripadnika ''srpske dobrovoljačke garde'', a spisak koji pokriva period od 16. do 31. avgusta 1995. uključuje oko 220 pripadnika ''srpske dobrovoljačke garde''.

(...) Platni spisak koji pokriva period od 1. do 15. oktobra 1995. uključuje otprilike 50 pripadnika ''srpske dobrovoljačke garde''… Spisak za period od 16. do 31. oktobra 1995. godine uključuje referencu koja upućuje na minimum 130 pripadnika ''srpske dobrovoljačke garde''", dodaje se u presudi, u kojoj se Bujoševića ponovo spominje kao jednog od plaćenika.

U presudi se takođe navodi da se pored isplata Arkanovcima u vrijeme ubistava u Sanskom Mostu u septembru 1995. godine, "najmanje od 1. decembra 1994. do 31. decembra 1995. godine, pripadnici 'srpske dobrovoljačke garde' pojavljuju na nekoliko drugih platnih spiskova identifikovanih od strane Tužilaštva".

Vijeće je zaključilo je da ovi dokazi "otklanjaju svaku razumnu sumnju da je, najmanje od decembra 1994. godine i tokom 1995. godine, pogotovo oko vremena ubistava za koje se terete u Sanskom Mostu, Služba državne bezbednosti, preko JATD-a (druga jedinica SDB-a) dnevnica plaćala: pojedincima koji su vodili i/ili dostavljali novac 'srpskoj dobrovoljačkoj gardi'; i značajnom broju pripadnika 'srpske dobrovoljačke garde'”.

To je značilo da je država Srbija podržavala paravojne formacije koje su činile zločine, jer "isplate generalno pokazuju sistemsku podršku sposobnosti 'srpske dobrovoljačke garde', kao organizacije, da demonstrira organizovano kriminalno ponašanje protiv nesrba u Sanskom Mostu u septembru 1995. godine".

"Nebitno je da li su oni koji su fizički učestvovali u zločinima u Sanskom Mostu primali takve dnevnice", dodaje se u presudi.

"Zajednički zločinački cilj uklanjanja nesrba"

Presudom iz 2021. godine Stanišić i Simatović proglašeni su krivima za pomaganje pripadnicima Jedinice za specijalne operacije (JSO) SDB-a koji su počinili zločine na području Bosanskog Šamca 1992. godine.

U presudi je zaključeno da su Stanišić i Simatović "doprinijeli ostvarenju zajedničkog zločinačkog cilja organizovanjem obuke za pripadnike Jedinice (JSO-a) i lokalnih srpskih snaga u centru na Pajzošu i njihovim kasnijim angažovanjem za vrijeme zauzimanja opštine Bosanski Šamac u aprilu 1992.".

Presuda donijeta u žalbenom postupku u prošlu srijedu to potvrđuje. U njoj se zaključuje da je "otklonjena svaka razumna sumnja da su, najmanje od vremena kada su Stanišić i Simatović organizovali obuku pripadnika Jedinice i lokalnih srpskih snaga u kampu Pajzoš i njihovim kasnijim raspoređivanjem tokom preuzimanja Bosanskog Šamca 1992. godine, i Stanišić i Simatović dijelili namjeru da se nastavi zajednički zločinački cilj da se izvršenjem zločina progona, ubistva, kao i deportacije i nehumanih djela (prisilnog premeštanja) za koje se terete u optužnici, prisilno i trajno ukloni većina nesrba sa velikih područja Hrvatske i Bosne i Hercegovine i namjeru da se počine krivična djela za koja se terete".

Dalje se zaključuje da je "otklonjena svaka razumna sumnja da su Stanišić i Simatović nastavili dijeliti tu namjeru tokom perioda počinjenja zločina u Sanskom Mostu u septembru 1995. godine".

U presudi se navodi da su Stanišić i Simatović u vlastitu korist koristili glavne počinioce za izvršenje ubistava, deportacije, nečovečnih djela i progona tokom i nakon zauzimanja Bosanskog Šamca, a 'srpsku dobrovoljačku gardu' za izvršenje ubistava i progona u Sanskom Mostu.

"Ovi zločini se, dakle, mogu pripisati Stanišiću i Simatoviću", navodi se u presudi.

Stanišiću i Simatoviću se mogu pripisati i zločini počinjeni u Bijeljini, Zvorniku, Doboju i Trnovu u BiH i na Daljskoj planini u Hrvatskoj, kao i u Sanskom Mostu 1992. godine, preko drugih članova udruženog zločinačkog poduhvata u kojima su učestvovali, odlučile su sudije.

Stanišićev advokat, Vejn Džordaš, rekao je da je Žalbeno vijeće "suštinski pogrešno shvatilo" zakon o pomaganju i podržavanju i udruženom zločinačkom poduhvatu, te da je "nepravilno spojilo doprinose drugih srpskih zvaničnika i dodalo ih Stanišićevom doprinosu".

Ali, grupe ratnih žrtava pozdravile su presudu kao pobjedu pravde koja je istakla direktnu ulogu srpskih zvaničnika u ratovima u BiH i Hrvatskoj, uprkos tome što srbijanski zvaničnici godinama to negiraju. Glavni tužilac Suda UN-a Serž Bramerc rekao je da je važno da je presudom utvrđeno da je udruženi zločinački poduhvat u koji su bili uključeni srbijanski zvaničnici pokrivao dijelove BiH i Hrvatske.

"Ovo pokazuje da se nije radilo o građanskom ratu nego međunarodnom sukobu u kojem su veliku ulogu igrali politička rukovodstva susjednih zemalja", naglasio je Bramerc.

Što se tiče specifičnosti većine počinjenih zločina, pravosnažnom presudom samo su potvrđeni detalji iz presude donijete 2021. nakon ponovljenog suđenja i iz presude donete na prvobitnom suđenju Stanišića i Simatovića 2013. godine. Ovim presudama utvrđena su imena i položaji nekih od direktnih izvršilaca, od kojih mnogi danas žive u Srbiji ali nisu krivično gonjeni. Kolarić ističe da Tužilaštvo za ratne zločine Srbije (TRZ) zna ova imena najmanje od 2013. godine, ali da do danas nije pokrenut gotovo nijedan slučaj.

"Iako znamo da je Tužilaštvo MKSJ podiglo optužnicu protiv Željka Ražnatovića Arkana za zločine počinjene na području Sanskog Mosta, a činjenice o tim događajima su potom i utvrđene upravo u predmetu Stanišić i Simatović gdje je moguće videti i ko je od pripadnika SDG bio na tom području, do danas nije pokrenuta istraga", naglažava Kolarić.

"Svako dalje nepostupanje TRZ-a može da se tumači jedino kao politička odluka da se ne bavi zločinima ovih jedinica čiji pripadnici, izuzev nekolicine pripadnika jedinice 'škorpioni', do danas nisu procesuirani", dodaje ona.