Astronomija u BiH: Od muvekithane do AD Oriona (FOTO)

Iako veliki broj ljudi bježi od nauke, za interes u astronomiji nema krize. Na javnim posmatranjima Astronomskog društva Orion dolazi ogroman broj ljudi, tu se već susreću razne generacije (od 5. do 95. godine)...

Piše: Sanja Šabanadžović, Radiosarajevo.ba

Počeci astronomije u Bosni i Hercegovini mogu se smjestiti negdje u petnaesto stoljeće kada je, iz vjerskih i svjetovnih potreba, počelo službeno računanje vremena. 

Prve zvanične astronomske institucije u BiH bile su sahat kule ili muvekithane. Jedna od muvekithana bila podignuta uz Carevu džamiju 1853. godine. U ovakvim ustanovama, počelo je korištenje i drugih instrumenata kao što su oktanti i sekstanti, koji su nabavljani iz zapadne Evrope. 

Muvekithane su postojale i ranije, ali su bile u privatnim kućama kod muvekita (muvekit - osoba koja se bavi astronomskim proračunima), ili čak u derviškim tekijama. U ranijem periodu korišteni su astronomski instrumenti koji su već odranije bili poznati u muslimanskom svijetu. Od XIX. stoljeća su sofisticiraniji instrumenti dobavljani iz Zapadne Europe.

"Sa dolaskom Austrougarske, nije bilo vidnijeg napretka u astronomiji. Ali, u BiH ipak prodire literatura i dolaze ljudi koji su posjedovali određena astronomska znanja. Bilo je i pokušaja osnivanja prve Astronomske opservatorije. Tako je profesor Branimir Truhelka malim teleskopom vršio posmatranja na Palama, ali je Prvi svjetski rat zaustavio ove napore. Do Drugog svjetskog rata, astronomija je kod nas bila prisutna samo u školskom programu, kroz predmet Kozmografije.

Nakon drugog svjetskog rata, bilo je nekoliko pokušaja da se uspostavi neka posmatračka stanica ili opservatorija. Bilo je pojedinačnih napora u samokonstrukciji teleskopa i studentskih grupa koje su pokušavale uspostaviti astronomski klub. Moderna astronomija u BiH se vezuje uz početak djelovanja prvog astronomskog društva koje je osnovano 1963. godine i to pod nazivom Akademski astronomsko-astronautički klub. Osnovala ga je grupa studenata i profesora Univerziteta u Sarajevu. Prvi predsjednik bio je dr. Božidar Popović koji je kasnije prešao na beogradski univerzitet. Naziv kluba je nekoliko puta mijenjan, a do 1992. godine ono je djelovalo pod imenom Univerzitetsko astronomsko društvo Sarajevo“, kaže za Radiosarajevo.ba potpredsjednica Oriona Adela Subašić-Kopić. 

Prva opservatorija Društva nalazila se na zgradi Doma izviđača na Mejtašu i djelovala je od 1965. godine pod nazivom Narodna opservatorija Mejtaš. 

Sa ove gradske opservatorije su načinjeni prvi bosansko-hercegovački snimci Sunca, Mjeseca, te pomračenja Sunca i Mjeseca. 1968. godine snimanjem velike magline u Orionu i zvjezdanog skupa Plejade, započeli su pionirski radovi na snimanju nebeskih objekata slabog sjaja. Oko Narodne opservatorije okupila se grupa mladih ljudi koja je u periodu od 1968 do 1982. godine izgradila Astronomsku opservatoriju na Trebeviću, u blizini vrha Čolina kapa.

"Astronomsko društvo je 1967. godine dobilo na korištenje napuštenu austro-ugarsku tvrđavu koja je dobrovoljnim radom članova preuređena u objekat za astronomske potrebe. Radilo se o, za naše prilike, ogromnom zahvatu kada se uzme u obzir kompleksnost objekta i mali broj ljudi koji su u svemu tome učestvovali. Najznačajni naučni projekat koji je realiziran sa Astronomske opservatorije u Sarajevu bio je fotografski zvjezdani atlas nazvan 'Sarajevski atlas neba'.    

U periodu od 1972 -1979. godine snimljeno je oko 800 staklenih ploča u crvenom i plavom dijelu spektra. Granična prividna veličina objekata snimljenih na pločama Sarajevskog atlasa neba iznosila je oko 14,5. Za tadašnje doba klasične fotografije, kvalitet snimaka bio je izuzetan, a korištene su iste emulzije na kojima je snimljen prvi fotografski atlas modernog doba, američki Palomar Sky Survey. 

Ova ogromna staklena biblioteka je, nažalost, u ratu nepovratno nestala“, dodaje naša sagovornica. Pokraj tvrđave je vlastitim snagama, u periodu između 1975. i 1982. godine, izgrađena nova četverospratna zgrada sa kupolom prečnika osam metara. U ovoj kupoli je bio smješten teleskop reflektor prečnika 0,62 metra i fokusa 12,40 metara. 

Univerzitetsko astronomsko društvo bilo je do početka rata u BiH i najveći izdavač astronomske literature na teritoriji bivše Jugoslavije. Knjige Astronomija i  Praktična astronomija autora Muhameda Muminovića označile su prekretnicu u razvoju amaterske astronomije na prostorima bivše države. 

Pri Astronomskom društvu je nekoliko godina djelovao Centar astronoma amatera Jugoslavije. Društvo je ukupno izdalo oko 30 knjiga, publikacija i edukativnih postera sa temama iz astronomije. Vrijedno je pomenuti izdavanje karata Mjeseca, zvjezdanog neba i Sunčevog Sistema, te najkvalitetnije vrteće karte neba u bivšoj državi.

Rad je društva obnovljen 2008. godine od kada djeluje Astronomsko društvo Orion Sarajevo. U proteklom period, ovo Društvo bilo je uključeno u sve velike globalne projekte tokom Međunarodne godine astronomije 2009.  Uz podršku Ambasade Kraljevine Norveške, Ministarstva civilnih poslova BiH i NATO štaba, AD Orion je završio implementaciju najvećeg projekta na popularizaciji astronomije u BiH koji je nazvan  1000 Galileoskopa za 1000 škola u BiH -  Jedno nebo za sve. U okviru ovog Projekta, oko 1000 malih teleskopa - Galileoskopa je nabavljeno i podijeljeno u skoro svim osmogodišnjim školama širom zemlje. 

Nakon ponovnog aktiviranja AD Orion, započeli su pripremni radovi vezani uz obnovu opservatorije na Trebeviću. AD Orion je potpisalo sporazum o korištenju objekta austrougarske tvrđave sa općinom Stari grad i načinjen je arhitektonski draft projekat obnove, te dobijena urbanistička dozvola. 

U međuvremenu je intenzivno korišten plato Opservatorije za organizaciju javnih posmatranja neba (pomračenja Sunca i Mjeseca, meteorskih kiša, opozicija planeta...). 

"Za one koji su pokazali veći interes za astronomiju, organizirali smo različite kurseve (jedan se upravo odvija). U saradnji sa Federalnim hidrometeorološkim zavodom pokrenuta je bosansko-hercegovačka meteorska mreža koja je do sada dala odlične rezultate koji su regionalnog i evropskog nivoa. Do sada je postavljeno sedam stanica opremljenih video kamerama, a cijeli sistem je uvezan u mrežu i prati se preko interneta. AD Orion broji oko 30 aktivnih članova.

Posmatranja za ljubitelje astronomije su uglavnom u gradu, ne samo u Sarajevu Često smo i u Mostaru i Tuzli, te drugim gradovima, međutim s vremena na vrijeme organizujemo i posmatranje na planinama koje okružuju naš grad. Posmatranja za članove su svakako više zahtjevna i volimo isključivo mjesta koja su ili nikako osvijetljena ili postoji jako malo svjetlosno zagađenje (Bjelašnica, Igman, Trebević, Romanija…) 

Naravno da na takvim posmatranjima znamo ostati po cijelu noć, ovisno o poslu koji obavljamo (astrofotografija, praćenje meteorske kiše, asteroid, promjenjive zvijezde, astrognozija…). Društvo posjeduje tri teleskopa, međutim nekoliko članova imaju i svoje privatne teleskope koje rado posuđuju drugim članovima. 

Zanimljivo je spomenuti i meteorsku mrežu koja radi svaku noć i snima prolete meteora iznad BiH. Mi se nadamo da ćemo osim prelijepih snimaka putanja pronaći i sopstveni meteorit što i jeste jedan od glavnih ciljeva ovog projekta (u svijetu pronadjeno tek desetak meteorite čije putanje su kamere snimile i to je zaista neprocjenjivo). A ako imate dovoljno sreće i malo znanja, možete pronaći sopstveni meteorit, neki od naših članova ih i posjeduju. Međutim mora se ispoštovati zahtjevna procedura za provjeru i izuzetno je važno odakle je meteorit došao i tek onda dobiva neprocjenjivu vrijednost", priča Subašić - Kopić.

Mladi, a i oni stariji su svakako dobro došli u Orion, da nauče nešto novo, da se druže sa članovima i uživaju u ljepotama svemira.

"Bh. vlastima svakako poručujemo da ulažu u ovu nauku jer je bila i ostala najvažnija nauka u svijetu. Upravo iz astronomije su proistekla najveća naučna otkrića te se razvila razna tehnička pomagala bez kojih danas praktično ne možemo funkcionisati)…", zaključuje potpredsjednica Subašić - Kopić. 

Vedro nebo!