Saša Ilić: Dan kada su potonuli Venecija i Prijedor

Trideset i prvog maja 1992. godine vlasti bosanskih Srba u Prijedoru izdale su naredbu putem lokalnog radija kojom se naređuje nesprskom stanovništvu da obilježi svoje kuće bijelim zastavama ili čaršafima, i da pri izlasku iz kuća stave bijele trake oko rukava. Ovo je bio početak kampanje istrebljenja u kojoj su provođene masovne egzekucije, silovanja, otvarani koncentracioni logori i činjeni drugi zločini, i čiji je konačni ishod bio uklanjanje 94% bosanskih Bošnjaka i bosanskih Hrvata sa teritorije opštine Prijedor. Ovo je bio prvi put od 1939. i nacističkog proglasa po kojem su poljski Jevreji morali nositi bijele trake sa plavom Davidovom zvijezdom oko rukava, da su članovi jedne etničke ili religijske grupe na ovaj način bili obilježeni za istrebljenje.

Iz inicijative Dan bijelih traka

Piše: Saša Ilić, Peščanik

Fotografija Emira Hodžića koji sa belom trakom oko leve ruke mirno stoji u znak protesta na glavnom trgu u Prijedoru, dok se u dubini trga odvija svakodnevni život (ljudi prolaze, deca sede na klupi, komšinice ćaskaju), možda najočiglednije pokazuje dramatičnu asimetriju u pamćenju ne samo stanovnika ovog grada, već čitave Bosne i Hercegovine, pa i celog regiona. Emir Hodžić, čiji su otac i brat bili zatočenici srpskog koncentracionog logora Omarska, svojim performansom pokušao je da skrene pažnju na dvadesetogodišnjicu tragičnih događaja u Prijedoru, koji su se dogodili nakon ulaska srpskih vojnih snaga u ovu opštinu.

“U kampanji nasilja ubijeno je 3.173 civila, uključujući 102 prijedorska mališana i 256 žena; 31.000 je zatočeno u logorima smrti, i na kraju oko 53.000 opljačkano, poniženo i protjerano; sva vjerska, kulturna i ekonomska dobra Bošnjaka i Hrvata u opštini Prijedor su totalno uništena”. Stoga je pokrenuta inicijativa da se u Prijedoru obeleži taj dan, međutim gradonačelnik Marko Pavić, stari kadar SDS-a i bivši pripadnik vojne službe bezbednosti, onemogućio je bilo kakvu akciju kako se ne bi “narušavao ugled grada”. Zaista, da li je bilo u pitanju narušavanje ugleda grada, rečeno dodikovskim rečnikom, ili iznenadno gibanje u asimetriji pamćenja ostaje da se vidi.

Demencija memorije

Nacionalizam se još uvek nije povukao iz javne sfere a samim tim ni iz politike. O tome svedoči i pomenuta fotografija Emira Hodžića koji je sa svojim traumatičnim sećanjem izložen neverovatnoj samoći u tom javnom prostoru, koji odiše apsolutnim nerazumevanjem za njegov gest kao i za ono što želi da nam poruči. Između njega i prolaznika napravljena je dovoljna distanca kao da bi svojim sećanjem mogao da naudi nekome. Reklo bi se da je to što on predstavlja opasno po poredak stvari u okruženju. Verovatno i jeste. Otuda i distanca, prostorna i politička, na fotografiji i u realnosti gradskog života Prijedora. Ovo bi se moglo nazvati blokadom Hodžićevog pamćenja koje želi da se realizuje u okrugloj godišnjici perpetuiranja memorije. Međutim, fizički ambijent u kojem se sve dogodilo pre dvadeset godina potpuno je nepropustljiv za zahteve komemoranata. S jedne strane, postoji politička prepreka samih aktera prošlosti, oličenih u gradonačelniku Paviću, a takođe i generacija onih koji su odrastali s druge strane, odakle se prošlost drugačije vidi. Sam događaj iz maja 1992, međutim, viđen je u srpskim medijima potpuno drugačije već u realnom vremenu kada se sve to i zbivalo.

Dopisnik Politike iz Banjaluke – D. Kecman, svakodnevno je izveštavao o operacijama u prijedorskoj opštini. U žiži interesovanja Politike tih dana bile su “zelene beretke”. O njima neprestano piše i D. Kecman: “Svakih deset minuta, počevši od jutros u sedam časova, putem radija u Prijedoru upućuju se pozivi pripadnicima zelenih beretki iz Kozarca, Kozaruše i Kamičana da bezuslovno predaju oružje, kako ne bi došlo do ratnih sukoba i nepotrebnih žrtava i razaranja”. Na naslovnoj strani, najavljuje se početak ekskluzivnog feljtona iz pera Mirka Carića, dopisnika Politike iz Sarajeva, pod naslovom “Bio sam zarobljenik zelenih beretki”. Umesto zločina srpskih snaga u Prijedoru, glavne teme su razgovor američke kongresmenke Helen Delić Bentli sa patrijarhom Pavlom, pri čemu ona saznaje za postojanje koncentracionih logora u BiH gde je zatočeno preko 4.000 Srba. I dok se komentator Politike Slobodan Kljakić vajkao kako to da je za stanje u Bosni prozvana samo Srbija, kada sve strane snose odgovornost, dotle je D. Kecman pedantno izveštavao o kretanju mesnih ekstremista (uvek su u pitanju neki ekstremisti koje treba determinisati) po obodima Kozarca, “koji nastoje da se borbom izvuku iz obruča”. To je jedan deo medijske diskurzivne mreže kojom je prekrivena realnost događaja na terenu u opštini Prijedor, kao i stvaranje logora Omarska koji će nastaviti da traje samo na drugom polu asimetričnog sećanja – kod Bošnjaka.

U srpskom viđenju prošlosti ona će ostati samo rudno nalazište uglja i gvožđa (videti odrednicu “Omarska” u Enciklopediji srpskog naroda), a danas još i idealno mesto za snimanje filmova (Srđan Dragojević, Sveti Georgije ubiva aždahu, 2009).

Prava negacija

Žanrovi kojima su mediji operisali, tih dana su doživeli potpuno eksploziju što je dodatno uticalo na pometnju koja će u Srbiji nakon 2000. biti ustanovljena kao stanje poricanja, jer realnost nije ni bila diskurzivno posredovana. Kao jedinstveni prilog toj pometnji mogao bi se uzeti tekst novinara Stanka Stojiljkovića pod naslovom “Kakvu nam sudbinu proriče nova Vanga” iz Politike, sa str. 16, objavljen na drugoj strani “kulturnog života”, neočekivano izmontiran pored priloga o polaganju prijemnih ispita za srednje škole, zanimljive gramatike (slučaj je hteo da to bude lekcija o pravoj i nepravoj negaciji: glagoli nestajati i nedostajati) i novog železničkog reda vožnje, budući da su mnoga mesta u bivšoj Jugoslaviji sada nedostajala u novom militarističkom poretku. Stojiljković je obavestio čitaoce Politike da je u Prohoru Pčinjskom održan skup vidovnjaka.

Među njima je bila i Mama Keti (Ivanova), naslednica Vange, koja je posredstvom centralnog štampanog medija u Srbiji, čitaocima poručila sledeće: “Ukoliko se krv ne prolije 26. i 27. maja, sve će se srećno završiti”. Da se ovo odnosilo na događaje u Bosni, pojašnjeno nam je preko njenog prisećanja vizija koje je imala uoči 6. aprila i početka rata u BiH. “Videla sam slike muslimanskih čalmi i mnogo krvi”, rekla je Mama Keti, vraćajući se potom na proricanje budućnosti u kojoj su najgore prošli “Kalifornija, severna Italija, gde će potonuti Venecija, kao i mnogi drugi evropski i američki gradovi”. Na kraju, Politika zaklonjena iza autoriteta Mame Keti, prognozirala je da će nakon 2012 (?!) doći novi ljudi, i da će grad na dve reke (tj. Beograd) postati prestonica Evrope (eto radosti za beogradsku Kancelariju 2020). Umireni proročanstvom sa 16. strane, čitaoci Politike su nastavili da prate izveštaje iz Prijedora, u kojima su se nizale iskrivljene informacije, uglavnom zasnovane na eufemističkim, dehumanizovanim nizovima zarobljene manevarske municije, bestrzajnog topa i poneke ubijene zelene beretke, koje ovde nisu funkcionisale više kao trop nego kao denotat.

Ako već tone Venecija, kako kaže Politika, šta ima da se brinemo za Prijedor. Niti je tu bilo mrtvih, ni zarobljenih, niti prognanih. Međutim, opština Prijedor, saznaćemo mnogo kasnije, bila je poligon za najstrašnija zverstva. Human Rights Watch je u svom izveštaju za 1997. izneo podatke o aktivnostima srpskih snaga u toj opštini kao i istaknutih funkcionera SDS, poput Marka Pavića, koji je kao direktor PTT-a u Prijedoru naložio da se iskopčaju telefonske linije Bošnjaka i Hrvata u Kozarcu i drugim mestima neposredno pre napada, kako bi operacija čišćenja terena bila što efikasnija. Telefonske linije ni dvadeset godina kasnije u Prijedoru kao da nisu proradile. I dok Emir Hodžić sa belom trakom na ruci stoji danas mirno na centralnom trgu ovog grada, nadajući se da će gradonačelnik Pavić i njemu slični konačno osloboditi protok impulsa u oba smera, ja koji ga gledam sa bezbedne udaljenosti, znam da se to neće dogoditi skoro. (Novih ljudi iz proročanstva jednostavno nema, stari su još uvek tu.) Mogu da nastavim svojim putem, nakon ove kratke scene koja je na trenutak prekinula moju svakodnevicu, a mogu i da mu se pridružim. Radije ću učiniti ovo drugo.

Tekst prenosimo sa Peščanika