Faruk Hadžić: Dramatične posljedice Dodikove politike po ekonomiju RS-a

Ekonomska pozicija bh. entiteta Republike Srpske je u posljednje vrijeme pod velikim pritiskom zbog različitih međunarodnih faktora, i to najviše zbog tihih i ne toliko vidljivih sankcija. 

S jedne strane, pojedinci iz Republike Srpske su pod sankcijama Sjedinjenih Američkih Država (SAD), koje su uvedene zbog kršenja Dejtonskog sporazuma i koje otežavaju pristup međunarodnim kreditima i investicijama RS-a. 

Piše: Faruk Hadžić, za Radiosarajevo.ba

S druge strane, entitet RS je izostavljen iz finansijske pomoći Evropske unije (EU), koja je uslovljena poštovanjem vladavine prava i ljudskih prava. Svi ovi faktori dovode do pitanja održivosti i stabilnosti ekonomije u ovom dijelu Bosne, kao i njenog uticaja na ostatak naše države.

SAD su donijele sankcije u vezi s RS-om zbog problema koji uključuju kršenje Dejtonskog sporazuma i teritorijalni integritet Bosne i Hercegovine. Ove mjere uključuju zamrzavanje imovine i zabranu ulaska u SAD za određene osobe - zvaničnike i njihove porodice. 

Također, SAD su izrazile zabrinutost zbog mogućih dodatnih mjera ako se nastavi osporavanje pravosudnog sistema Bosne i Hercegovine i organizacija referenduma o „nezavisnosti RS-a“. Ove mjere imaju direktne i indirektne efekte na ekonomske aspekte manjeg entiteta. 

Utjecaj na ekonomiju cijele BiH

Indirektni efekti uključuju smanjenje stranih investicija, kredita i donacija iz SAD-a i drugih zapadnih zemalja koje podržavaju teritorijalni integritet BiH. Direktni efekti obuhvataju pogoršanje odnosa s Federacijom Bosne i Hercegovine i centralnim vlastima, što otežava saradnju i koordinaciju na ekonomskom polju. 

Osim toga, takve mjere stvaraju negativan ugled u međunarodnoj zajednici, što može umanjiti privlačnost za potencijalne partnere. SAD-ove mjere, takođe, imaju uticaj na ukupnu ekonomiju Bosne i Hercegovine, koja se već suočava s mnogim izazovima poput siromaštva, korupcije, nezaposlenosti i niske konkurentske sposobnosti. 

One otežavaju proces evropskih integracija, koji je ključan za ekonomsku stabilnost i razvoj zemlje. Iz tog razloga, mjere SAD-a predstavljaju ozbiljan izazov za ekonomske aspekte Republike Srpske i općenito za ekonomiju Bosne i Hercegovine.

Nedavna odluka Evropske unije da ne odobri sredstva za Republiku Srpsku zbog zabrinutosti u vezi sa vladavinom prava i ljudskim pravima otvara ozbiljna pitanja u pogledu budućnosti ove entitetske jedinice Bosne i Hercegovine. Ova odluka, donesena u skladu sa EU-ovim mehanizmom za praćenje vladavine prava, može imati dalekosežne posljedice po razvoj i infrastrukturu Republike Srpske u odnosu na ostatak zemlje.

Vladavina prava je ključna vrijednost Evropske unije, postavljena kao temeljni preduslov za zaštitu drugih vrijednosti, uključujući demokratiju i ljudska prava. Evropska unija je uspostavila mehanizam vladavine prava koji podrazumijeva redovni dijalog i izvještavanje o stanju vladavine prava u svojim članicama i kandidatima za članstvo. 

Visok nivo zaudženosti

U tom kontekstu, entitet RS se našo pod kritikama zbog niza problema vezanih za vladavinu prava i ljudska prava, uključujući nedostatak nezavisnosti i efikasnosti pravosuđa, politički uticaj na medije, diskriminaciju nacionalnih manjina i nepoštovanje presuda Suda za ljudska prava u Strazburu. Ova pitanja su dovela do narušavanja povjerenja Evropske unije u RS, kao entiteta u sklopu Bosne i Hercegovine, u procesu evropskih integracija. 

U skladu sa svojim politikama, Evropska unija je odlučila ne odobriti sredstva iz različitih fondova koji su namijenjeni podršci razvoju i infrastrukturi u oblastima poput poljoprivrede, energetike, transporta, obrazovanja i zdravstva.

Posljedice ove odluke mogu biti značajne za Republiku Srpsku, koja već ima određene izazove u ekonomiji i visok nivo zaduženosti. Bez sredstava iz EU-a, Republika Srpska će teže finansirati svoje projekte i reforme, koje su ključne za poboljšanje životnog standarda građana i usklađivanje sa standardima EU, ali i finansiranje redovnih budžetskih obaveza. Također, Republika Srpska će se naći u nepovoljnom položaju u odnosu na Federaciju Bosne i Hercegovine, koja će i dalje dobijati sredstva iz Evropske unije uz uslov da poštuje vladavinu prava i ljudska prava.

Kada je u pitanju nivo zaduženosti, Republika Srpska je poprilično zadužena i opterećena otplatom vanjskog i unutrašnjeg duga, što potvrđuje stalna zaduženja i emisije trezorskih zapisa i obveznica. 

Prema podacima Agencije za bankarstvo RS, ukupna zaduženost stanovnika kod banaka, mikrokreditnih organizacija i lizing kuća na kraju marta 2023. godine iznosila je 3,93 milijarde maraka, što je za oko 500 miliona maraka više nego na kraju 2022. godine. 

Prosječna zaduženost po stanovniku bila je oko 3.500 KM, što je više od prosječne zaduženosti građana u ssujendoj Srbiji  (!), koja je iznosila oko 1.650 eura. 

Osim toga, RS je imala i značajan javni dug, koji je na kraju 2022. godine iznosio 5,8 milijardi maraka, od čega je 3,4 milijarde maraka bio vanjski dug, a 2,4 milijarde maraka unutrašnji dug. 

Prema projekcijama Ministarstva finansija RS-a, otplata duga u 2023. godini iznosit će 1,2 milijarde maraka. Ova visoka zaduženost i otplata duga su opasni za ekonomiju Republike Srpske, jer smanjuju njen fiskalni prostor i mogućnost ulaganja u razvojne projekte i javne usluge. 

Zbog visokog duga, RS mora da plaća visoke kamate i provizije, koje dodatno opterećuju njen budžet. Visok dug RS može dovesti do povećanja javnog duga Bosne i Hercegovine, koji je na kraju 2022. godine iznosio oko 12 milijardi maraka, što je oko 35% BDP-a države Bosne i Hercegovine.

Stoga, Republika Srpska treba da preduzme mjere za smanjenje zaduženosti i poboljšanje fiskalne discipline i transparentnosti. Neke od mogućih mjera su racionalizacija javne potrošnje, povećanje poreskih prihoda što će biti vrlo izazovno i restrukturiranje javnih preduzeća.

Kuda ide RS?

Kada je u pitanju spomenuti dio povećanja poreskih prihoda, treba spomenuti nedavnu vijest oko preraspodjele PDV-a. Porez na dodatu vrijednost (PDV) je jedan od najvažnijih izvora prihoda za Bosnu i Hercegovinu. 

PDV se naplaćuje na sve proizvode i usluge koje se prodaju ili pružaju u zemlji, osim onih koji su oslobođeni ili izuzeti od PDV-a. Stopa PDV-a u BiH je 17%, što je niže od prosjeka Evropske unije, koji iznosi 21,5%. 

PDV se prikuplja na jedinstvenom računu Uprave za indirektno oporezivanje (UIO), koja je nadležna za administraciju i kontrolu PDV-a. Zatim se PDV raspodjeljuje na entitete i Brčko distrikt, prema privremenim koeficijentima koji se utvrđuju svaka tri mjeseca na osnovu krajnje potrošnje u svakoj jedinici.

Prema posljednjim podacima, Federacija BiH dobija 62,94% prihoda od PDV-a, a Republika Srpska 33,51%. Brčko distrikt dobija 3,55%. Međutim, prema prijedlogu odluke o raspodjeli novca za period april-juni 2023. godine, Republika Srpska bi dobila veći koeficijent i to 34,01%, dok bi Federacije BiH dobila manji i to 62,44%. Brčko distrikt bi ostao na istom nivou. Ova promjena koeficijenata se objašnjava time da je entitet RS imao veću krajnju potrošnju u prethodnom periodu od Federacije BiH.

Ova vijest je izazvala različite reakcije u javnosti. Neki smatraju da je ovo dokaz da je Republika Srpska bolje iskoristila svoje resurse i podstakla privredni rast i zapošljavanje. Drugi tvrde da je ovo rezultat nepravedne raspodjele PDV-a koja favorizira Republiku Srpsku na štetu Federaciju BiH. Treći upozoravaju da je ovo privremena situacija koja se može promijeniti u narednim mjesecima.

Bez obzira, da bi se dao objektivan i sveobuhvatan odgovor na pitanje da li je raspodjela PDV-a pravedna i da li utiče na finansijsku situaciju entiteta i Brčko distrikta, potrebno je uzeti u obzir mnoge faktore i podatke. 

Prvo, raspodjela PDV-a zavisi od visine PDV-a, broja stanovnika, nivoa dohotka, strukture potrošnje i drugih ekonomskih i socijalnih pokazatelja u svakoj jedinici. Drugo, raspodjela PDV-a je samo jedan od izvora prihoda za entitete i Brčko distrikt, koji imaju i druge poreze i naknade koje prikupljaju direktno. Treće, raspodjela PDV-a ne utiče na visinu duga RS ili FBiH, koji se moraju otplaćivati iz budžeta entiteta. Četvrto, raspodjela PDV-a ne znači nužno da je jedna jedinica bogatija ili siromašnija od druge, jer to zavisi i od rashoda koje imaju za finansiranje javnih usluga i socijalne zaštite.

Bosna i Hercegovina se nalazi u složenoj i neizvjesnoj međunarodnoj i unutrašnjoj situaciji. S jedne strane, Bosna i Hercegovina je suočena sa pritiscima Rusije, koja želi ojačati svoj uticaj u regionu i osporiti evroatlantske integracije Bosne i Hercegovine.

S druge strane, Bosna i Hercegovina je dobila podršku i pomoć SAD-a, koji su uveli sankcije protiv pojedinaca i entiteta koji podrivaju suverenitet i teritorijalni integritet BiH. Treće, BiH je dobila pozitivan signal od EU, koja je odobrila 14 ključnih prioriteta za nastavak procesa pridruživanja EU. Međutim, ovi prioriteti zahtijevaju duboke i sveobuhvatne reforme u oblastima vladavine prava, demokratije, ljudskih prava i funkcionalnosti države.