ODLOMAK: Mark Thompson - 'Izvod iz knjige rođenih: Priča o Danilu Kišu'

Ljubaznošću izdavačke kuće Buybook, objavljujemo uvod u novu knjigu poznatog britanskog publiciste i književnika Marka Thompsona - 'Izvod iz knjige rođenih: Priča o Danilu Kišu'

Podsjećamo, promocija ovog knjižnog izdanja najavljena je za 19. novembar u 20.00 sati u knjižari Buybook.

Buybook najavljuje izlazak knjige Marka Thompsona 'Izvod iz knjige rođenih: Priča o Danilu Kišu'

U nastavku, pročitajte uvod u ovu knjigu: 

"Velik i nevidljiv

Smrt Danila Kiša...grubo je prekinula jedno od najvažnijih putovanja u svijetu književnosti u konkurenciji svih pisaca druge polovine dvadesetog vijeka.

Susan Sontag

Opsjednut pisanjem, politikom i slobodom umjetnosti od politike, strastven antikomunista i antinacionalista, Danilo Kiš je bio čovjek liberalnih shvatanja i jakih emocija. Bio je svojevrsna etnička anomalija, sekularni polujevrejski gnostik, stvorenje predano instinktima, sa apetitom progonjenim gubicima, boem koga je samo njegova vokacija mogla da učini urednim. Iz sukoba sa samim sobom i s društvom kojem je pripadao, Kiš je destilovao četiri-pet nenadmašnih knjiga, pišući i ispravljajući ih u usamljeničkom zanosu, sažimajući ih do krajnosti, postao je “genije konkretnog vremena, iskustva i mjesta“. 

Imao je sujevjerno strahopoštovanje prema štampanoj riječi: njenoj moći da hrani imaginaciju i da našteti svijetu. Ako je istorija zatvor, a biografski podaci sudbina – kako je Kiš osjećao – onda je književnost forma slobode što se najviše pokazuje takvom u zagrljaju svojih neprijatelja. Njegovo djelo sa sobom nosi eho, sonarnu rezonanciju literature što traži dodirnu tačku sa svojim suprotnostima: enciklopedijama, policijskim kartotekama, spiskovima žrtava, rodnim listovima, željezničkim redovima vožnje, rječnicima geografskih imena. On testira mogućnosti fikcije, ne omalovažavanjem naše čežnje za pričama, nego uvlačenjem te čežnje u domen istorije gdje se ona sukobljava s našom gladi za neukrašenom istinom. Niko nije učinio više o dokazivanju da se eksperimenti u evropskoj prozi dvadesetog vijeka mogu mjeriti sa evropskim eksperimentima u totalitarizmu, a da se pritom ne ide ni ka obuzdavanju slobode proze niti ka zamagljivanju zločina totalitarizma. 

Nulta čistoća ovog postignuća istovremeno izaziva jezu i oduševljenje, ali ako imate sluha za Kišovo pisanje, ništa neće moći da vam ga zamijeni. Njegove knjige su prevedene na više od dvadeset jezika. Sredinom osamdesetih godina dvadesetog vijeka, bio je kandidat za Nobelovu nagradu. Ipak, on na engleskog jeziku nema brojnu čitalačku publiku, mada su među njegovim poštovaocima Susan Sontag, Nadine Gordimer, Josif Brodski, Salman Rushdie te Milan Kundera, koji je Kiša prozvao “velikim i nevidljivim”, pisca koji je staljinistički teror, borbu protiv nacizma i holokaust pretočio u veliku poeziju, “jedinog koji nikad nije ni jednu jedinu frazu u bilo kojoj svojoj knjizi žrtvovao političkim opštim mjestima”. Prije deset godina, Salman Rushdie je nabrojao tuce velikih evropskih romansijera u epohi poslije Drugog svjetskog rata. Među njima, Kiš je jedini čijih knjiga nema na britanskom tržištu, a skoro da je tako i na američkom. 

“ Misliš li da su moji čitaoci u sredu ikad čuli za tog Danila Kiša. Neprestano pričaš o njemu, a oni nikad nisu čuli za njega.”

Za nervoznog urednika iz romana Cynthije Ozick, Kiš je nešto gore od nepoznatog pisca, on je – tako se implicira – pravedno zanemaren, a napori da se to promijeni nisu samo osuđeni na propast, oni su sami po sebi uvredljivi. 

U Kišovom sopstvenom jeziku, njegove knjige ga svrstavaju među klasike, one su široko dostupne, o njima se mnogo piše, izazivaju divljenje zbog svoje ljepote, mudrosti i saosjećanja. Takođe, zbog svoje strasti i dobrodošlice kojom su dočekane u velikom svijetu; zbog odbijanja nacionalističkih zahtjeva (obavijenih prijetnjom) za davanje prednosti lokalnim referencama i tradiciji, kao i zbog upućivanja čitalaca u izvore umjetnosti. U Srbiji se, međutim, njegov status dovodi u pitanje, dok se njegova slava minimalizuje i predstavlja kao nagrada koju zapadni svijet daje izvođaču jeftinih trikova. 

“On je bio vrlo ukorijenjen pisac, a opet potpuno kosmopolitski“, kaže Susan Sontag, “što je najdivnija kombinacija.“ Za one koji im se dive, Kišove knjige potpuno pripadaju njegovoj zavičaju i jeziku, a bolje su od onog što su to mjesto i taj jezik inače stvarali; eto razloga i za ponos i za žal. Niko izuzev Ive Andrića ne znači tako mnogo čitaocima na prostoru na kojem se govore bosanski, hrvatski, crnogorski i srpski jezik, između Dunava i Jadranskog mora. Njegova težnja i djelo čine ga probnim kamenom vrijednosti. Makar nikad nije bio najkarakterističniji jugoslovenski pisac, postao je najsuštinskije jugoslovenski. 

Kritičari se dive inteligenciji i gustini njegove proze, što je buknula iz predmodernog epsko-realističnog kalupa, izbjegavajući provincijalnost bez skretanja u apstraktno i odbacivanja bogatog žamora svijeta njegovog maternjeg jezika. A ipak taj svijet, sa svojim zapetljanim i sabijenim razlikama je zastrašujuće dalek. Slavenska ortografija je dio problema. Anglofoni čitaoci se žacnu kad vide dijakritičke znake i zgusnute suglasnike. Kako da čitaš pisca ako mu ni ime ne umiješ da izgovoriš? Kiš je vjerovao da su na njegovom jeziku pisala tri velika moderna pisca. Miroslav Krleža, hrvatski kolos, ne postoji na engleskom jeziku, bez obzira što je izmislio egzistencijalistički roman prije Sartrea ili Camusa. Srpski pisac Miloš Crnjanski je skoro nepoznat. Samo se Ivo Andrić, nobelovac iz Bosne, nekako provlači. 

Da stvar bude gora, Kišove knjige – s djelomičnim izuzetkom Grobnice za Borisa Davidoviča – ne nude tipična zadovoljstva koja je donosila prevedena književnost iz komunističke Evrope za vrijeme hladnog rata: zakukuljene komentare, svjedočanstva o političkoj obespravljenosti u pričama što graniče sa satirom; galeriju crnohumornih portreta, opšte evokacije života na selu te interludije ovozemaljskog seksa. Većina ovih elemenata je ponekad prisutna kod Kiša, ali ne u odviše jednostavnom vidu niti u dozama dovoljno komercijalnim. Čitaoci koji u književnosti traže surogat za sociologiju, reportažu ili putopis, politički roman à clef, zabavu ili kompenzaciju – dakle, ono što svi mi ponekad tražimo, a većina nas uvijek traži – kod Kiša vjerovatno neće naći dovoljno. 

Kiš je znao da se Balkan doživljava kao carstvo turizma i okrutnosti, osunčana obala što se naslanja na “prostranu regiju nastanjenu brojnim plemenima i narodima gdje su započela i završila, dva najveća rata u istoriji, kao i hladni rat, a sve za životnog vijeka naših očeva i djedova”, kako reče neko ko je o tome dosta znao.

Književnost se bavi bavi konkretnim mjestima, svejedno govori li o njima otvoreno ili ne, stvarajući “skrivenu istoriju naroda“, kako je vjerovao Balzac. Kiš je umro dvije godine prije nego je njegov zavičaj uništen u grču koji je trajao punu deceniju i koji je odnio desetine hiljada života. Riječ Jugoslavija pomenuta je samo jedanput u njegovom književnom opusu. Nacionalne teme ili mitovi prisutni su mjestimično, u ironičnom vidu, subverzivno. On nas ne informiše o svojoj zemlji ili regiji, na način na koji realistična literature daje stavove, informacije i lokalnu boju. Naprotiv, on je protivnik realistične, etničke ili političke književnosti. To ga čini dvostruko dalekim. Za strane čitaoce čak je i njegov kosmopolitizam egzotičan, svaki kosmopolitizam, naime, ima kalup gipsane maske s lica vlastitog sektaškog brata blizanca. 

Definišući sebe kao jugoslovenskog pisca koji doprinosti srpskoj književnosti na srpskohrvatskom jeziku, Kiš se rugao pedanteriji društava u kojima etiketa vrijedi više od prtljaga. Njegovi glavni afiniteti bili su više stvar izbora, nego sudbine, na njega su više uticali francuski i ruski pisci, nego isprepletene kulture zgusnute kao na mikroskopskom snimku između Beča i Atine. (“Nemam bliske veze sa jugoslovenskom tradicijom,“ priznao je 1965. godine.) Uz Krležu i Andrića, on pripada društvu u kojem su Jorge Luis Borges i Vladimir Nabokov, Italo Calvino, Georges Perec, Bruno Schulz i Josif Brodski.

Biograf nepoznatog pisca dobro osjeća uzaludnost svog posla. Kišove knjige vrijedne su rizika i truda, no kakav trud bi to trebao biti? Niko ko želi da objavi bilo šta literarno, nije lišen onoga što je Kiš zvao “stalnim traganjem za formom”. Bio je ponosan na svoj kreativni nemir, na činjenicu da je svaka nova knjiga novi početak, no kontinuiteti su ipak očiti. Oni su znakovi na njegovom književnom putu. Da bi imala šansu da budu istinita, studija o Kišu mora biti eksperimentalna, enciklopedijska po stilu, sa daškom pastiša. Evo je, dakle: to je dugačak komentar minijaturne autobiografije napisane za američku referentnu publikaciju koja nikad nije objavljena. Kiš je tekst objavio drugdje, nagovarao je svoje prijatelje da ga čitaju, a i recitovao ga je u javnosti. Kao njegove najbolje knjige, rascvjeta se pod povećalom.

Bilješka o izgovoru

Znak ˇ što stoji nad slovom s u prezimenu Kiš se zove kvačica. Svojim francuskim studentima Kiš je govorio da ga doživljavaju kao pticu. Kvačica umekšava s u sh pa je Kiš dijelom kiss, a dijelom quiche. Kvačica pretvara z u zh i c u ch. C sa znakom akcenta se izgovara grublje, kao ts. Đ zvuči kao mekše g (kao u imenu George). A j se uvijek izgovara kao englesko y.