Na koji način se nasljeđuje i određuje krvna grupa

Piše: Goran Hozić, Zavod za transfuzijsku medicinu FBiH, za Radiosarajevo.ba

Historijat krvnih grupa

U transfuzijskoj medicini je najpoznatiji sistem AB0 krvnih grupa., koji ima i najveći praktični značaj. Ustanovio ga je 1900. Godine dr.Karl Landsteiner nakon ispitivanja krvi osoblja svoje laboratorije. Dr. Landsteiner je 1930. godine za ovo iznimno važno otkriće dobio i Nobelovu nagradu. Deset godina poslije, u suradnji sa Levineom, Stetsonom i Wienerom, otkriven je i Rhesus faktor.

Osobine i značaj krvnih grupa u transfuzijskoj medicini 

U ljudskoj populaciji , procentualno je najzastupljenija krvna grupa A (41%), zatim 0 (39%), a slijede ih B (15%) i najmanje zastupljena AB (5%) krvna grupa. Sam termin “krvna grupa” u užem smislu označava antigene koji se nalaze na površini eritrocita, a po hemijskom sastavu su ugljikohidrati. Navedeni antigeni se također nalaze i u većini tjelesnih tekućina, npr.pljuvački,  znoju ili suzama, što je od manjeg kliničkog značaja.

U AB0 sistemu postoje dva antigena: A i B antigen. Nastaju djelovanjem dva sistema gena koji se nalaze na raznim hromosomima. To su sistemi AB0 i H gena. Geni A i B , pojednostavljeno rečeno, produkuju enzime koji potiču vezivanje određenih šećera na već postojeći antigen H pretvarajući ga tako u antigen A , B ili AB. To su antigeni uvijek dokazivi laboratorijskim testovima za određivanje krvnih grupa.

Gen 0 ne produkuje navedene enzime koji mijenjaju antigen H, tako da na površini eritrocita osoba krvne grupe 0 postoji samo nepromijenjen antigen H. 

Šećer koji je karakterističan za krvnu grupu A je N-acetilgalaktozamin, dok je za krvnu grupu B karakteristična D-galaktoza. U krvnoj grupi AB su prisutni i jedan i drugi šećer. 

Najveći značaj krvnih grupa u praktičnoj medicini je njihova podudarnost/kompatibilnost prilikom transfundiranja krvi darivaoca primaocu- pacijentu. Da bi se izvršila uspješna transfuzija krvi, krvna grupa darivaoca i primaoca moraju biti kompatibilne.

U plazmi osoba krvne grupe A ,B, i 0 su uvijek prisutna anti-B(Kg A), anti-A (Kg B), odnosno anti-A i anti-B antitijela(Kg 0), koji su po sastavu globulini(IgM za A i B i IgG za 0 grupu). U plazmi osobe krvne grupe AB nema antitijela.

Ova antitijela se stvaraju u krvi djeteta u dobi od 3 do 6 mjeseci, a prije toga se ne mogu dokazati, već se u serumu mogu naći antitijela majke. Dakle, ukoliko bi se primaocu A, B ili 0 krvne grupe transfundirala inkompatibilna krv, došlo bi do reakcije brzog razaranja eritrocita unutar krvnih žila (teška hemolitička reakcija), sa mogućim letalnim ishodom.

Shodno tome , osobe AB krvne grupe su univerzalni primatelji krvi,  jer u krvi nemaju antitijela koja bi po primljenoj transfuziji drugih krvnih grupa izazvala razaranje eritrocita. Osobe 0 krvne grupe, nasuprot tome, su univerzalni darivaoci jer na njihovim eritrocitima nema A ili B antigena.Važno je napomenuti da prilikom određivanja pogodnosti doze za pacijenta, veoma važnu ulogu ima i antigen D, koji je jako imunogen, i najbitniji u Rh sistemu krvnih grupa.Hemijski pripada bjelančevinama.

Prisustvo ili odsutnost tog antigena označava neku grupu kao pozitivnu(RhD+) ili negativnu(RhD-).U praksi se RhD faktor standardno određuje uz krvne grupe AB0 sistema, a najčešći je pozitivni (85%), dok negativni ima 15% populacije.

Podgrupe A i B i njihov praktični značaj

Oko 80% osoba ima krvnu podgrupu A1 ili A1B, a 20% A2 ili A2B. Krvne podgrupe B su izuzetno rijetke. A1/A1B podgrupa ima mnogo veći broj antigena na površini eritrocita od podgrupe A2/A2B . U praksi to znači da A1 podgrupa znatno jače i brže aglutinira (tj. antitijelima povezuje eritrocite u vidljivu mrežu).

U podgrupi A2 i A2B na eritrocitima postoji znatno manje antigena, dok ih se na također poznatim A3,Ax,Am podgrupama dosta teško određuje. U praksi se ova osobina podgrupe A2 očituje slabom i teško vidljivom aglutinacijom, što  može dovesti do zamjene sa 0 krvnom grupom prilikom orijentacionog, preliminarnog određivanja krvne grupe na pločici.

Zbog toga je u orijentacioni test , kao kontrola i potvrda ,uključen i anti-A,B serum koji bolje aglutinira eritrocite slabijih podgrupa A ili B, i uvijek daje pozitivnu reakciju ukoliko je krv A i B grupe.

Osnove nasljeđivanja AB0 krvnih grupa

Svaka osoba nasljeđuje dva gena AB0, po jedan od svakog roditelja. Geni A i B su dominantni ,a 0 gen je recesivan. Osobe koje su naslijedile od roditelja gen A i 0, odn. gen B i 0, zovu se heterozigoti, dok osobe koje su naslijedile dva A ili dva B gena predstavljaju homozigote. I jedni i drugi na svojim eritrocitima imaju antigen A odn. B. 

Npr., roditelji heterozigoti za gen A , otac A0 i majka A0 , mogu imati djecu krvne grupe A ili  0. U slučaju roditelja heterozigota A0 i B0, djeca mogu imati krvne grupe A, B, AB i O. Kod homozigotnih roditelja, npr. U kombinaciji AA i BB, djeca mogu biti A, B,ili AB a nikako 0 krvna grupa.

Osnovne metode određivanja krvnih grupa

Osnovne metode određivanja krvnih grupa se temelje na aglutinaciji (sljepljivanju) eritrocita pod djelovanjem antitijela iz reagensa. Prva i najjednostavnija metoda je orijentaciono/preliminarno određivanje krvne grupe na pločici. Vrši se miješanjem testnog anti-A, anti-B, eventualno anti A,B ,i Rh(D) seruma sa uzorkom krvi koja se ispituje, na za to propisanoj podlozi. Krvna grupa se dokazuje optički po viđenju aglutinacije na određenom testnom polju, što se koristi i prilikom akcija dobrovoljnog darivanja krvi na terenu gdje je potrebno brzo ustanoviti krvne grupe kod velikog broja darivalaca.

Ostale metode su laboratorijske i zahtijevaju posebnu sofisticiranu opremu, te uzorak venske krvi iz kubitalne vene uzet u vakuumsku epruvetu. Tako uzeta krv se centrifugira,a zatim se pomoću reagensa automatski dokazuje i antigen na eritrocitima, i antitijela u serumu,čime se potvrđuje preliminarni test. Određivanje krvnih grupa na eritrocitima i u serumu se mora uvijek slagati. Tako se dobija konačni nalaz koji izdaje isključivo ljekar ,specijalista transfuziolog.

Laboratorijsko potvrđivanje krvne grupe je obavezno na svakom uzorku darovane krvi, i samo tako potvrđena krvna grupa se unosi u zdravstvenu legitimaciju građanina/pacijenta, ili karton darivaoca krvi.