Neven Anđelić: O mitu da je Sarajevo imalo prvi tramvaj u Evropi

Sarajlije izgleda da vole živjeti u zabludi. Postoji niz priča, legendi iz istorije grada, koje se smatraju istorijski tačnim i niko zapravo ne provjerava njihovu autentičnost. Vijest o programu obilježavanja 126. godišnjice uvođenja “prve tramvajske linije u Evropi” povodom kojeg su šinomobili isprobavaju sarajevske tračnice, propraćena je vizuelnim sadržajima mladih ljudi na jednom takvom vozilu koji se zabavljaju manevrišući tračnicama kuda inače ide jedinica. Čak je moguće vidjeti i sponzorovo ime – Red Bull, koji su, očito je, uvidjeli priliku za propagandu sopstvenih proizvoda tokom slavljeničke atmosfere u glavnom gradu.

Mene je, međutim, vijest podsjetila na knjigu Claudia Magrisa “Danubio” (Dunav bi trebao biti naš prijevod) iz osamdesetih godina prošlog vijeka, u kojoj se iznosi slična tvrdnja, ali ne o Sarajevu, već o Temišvaru.

Septembarske proslave sarajevskog tramvaja donose nekoliko dvojbi.

Prvo mi je datum nejasan jer na službenim stranicama grada Sarajeva kao datum uvođenja tramvaja spominje se prvi januar 1884. (moguće je da su pogriješili i mislili napisati 1885.), a ovog septembra su se neki poduzetnici dosjetili obilježiti godišnjicu.

Možda je u pitanju električni tramvaj koji je stigao na ulice Sarajeva tek 1895. godine, ali tada se pojavljuje drugi problem, počeo je saobraćati prvog maja, na isti dan kada su zasjale i prve električne sijalice na nekim gradskim lampama.

Druga mogućnost je da se obilježi početak izgradnje tračnica koji pada 27. augusta. U svakom slučaju iskazan je vrlo liberalan odnos prema istoriji sarajevskog tramvaja.

 

Ideja na kojoj su generacije Sarajlija odgojene je da je prva evropska tramvajska linija uspostavljena upravo u Sarajevu. Do velikog progresa je navodno došlo dolaskom Austro-Ugarske i pored uvođenja željeznica, organizovane eksploatacije šuma i začetaka industrijalizaicje zemlje, tramvaj je postao jednim od simbola preporoda upravo zato što je bio nešto novo, čudo neviđeno.

Sličan opis lokalpatriotizma čitao sam o žiteljima Temišvara. Prvi tramvaj u Austro-Ugarskoj monarhiji bila je tvrdnja na koju je naišao Claudo Magris, zastavši u ovom rumunjskom gradu na putu od (oba) izvora Dunava prema Crnom moru.

Odmah me nešto pogodilo, gotovo uvrijedilo jer, zaboga, Sarajevo je bilo prvo ne samo u KundK, već u cijeloj Evropi.

Nakon preživljene povrede ponosa odlučio sam se na malo istraživanje, jer osim usmenog predanja, nikada zapravo nisam vidio dokumentovane dokaze o značaju Sarajeva ne samo za početke ratova već i za tehnološki i komunikacijski razvoj kontinenta.

Internetske stranice Temišvara pominju nešto drugačiji slijed događaja, te svrstavaju njihov grad kao drugi u Evropi i prvi na teritoriji koja će kasnije postati Rumunija. Nije samo tramvaj poveznica Temišvara i Sarajeva. Tako ponositi Rumuni tvrde da je prvi kontinentalni evropski grad na čijim su ulicama zasjale električne lampe bio upravo Temišvar 1884., iste one godine kada se pojavio prvi tramvaj kojeg su vukli konji po Sarajevu. Sedamnaest godina ranije, 1867. dakle, Temišvar je postao drugi evropski grad na čijim ulicama su saobraćali tramvaji s konjskom vučom. Oba grada su bili tada dio Austro-Ugarske i nipošto, dakle, ne stoji da je Sarajevo, ako već ne prvo u Evropi, bilo prvo u habsburškoj monarhiji.

Dok su konji vukli tramvajska kola sarajevskim ulicama, u Budimpešti je od 1887. počeo s radom električni tramvaj čija je prva linija postala najfrekventnija tramvajska linija u Evropi kojom novi tramvaj dolazi svakih šezdeset sekundi tokom najfrekventnijih perioda. Sarajevski tramvaj je elektrifikovan 1895., jednu godinu nakon Beograda i Bukurešta koji od tada imaju uspostavljen regularan tramvajski saobraćaj.

Najstarija linija električnog tramvaja kojom se još uvijek saobraća može se naći na obali engleskog Brightona kojom je prevoz počeo te, izgleda ključne, 1884. godine. Pošto ova linija ne vozi zapravo ulicama Brightona već uz obalu, najstariji ulični elektricni tramvaj je u jednom drugom engleskom gradu, Blackpoolu, koji je svečano pušten u promet godinu dana kasnije i još uvijek prevozi turiste i lokalne žitelje.

Prosvijetljen za podatke koji su sada skoro pa opštedostupni na internetu, moram napomenuti da prije samo pet godina nije bilo moguće sve relativno lako provjeriti.

Iznenađujuće je veliki broj udruženja zaljubljenika u tramvaje. Jedno takvo društvo postoji u Beču, gdje je aktivista Martin Hohenstein kojeg sam kontaktirao i koji mi je ljubazno pružio informacije da je prvi stalni servis električnog tramvaja sa trolom, dakle napajanjem strujom iz žica iznad pruge i tramvaja, uveden u jugozapadnom predgrađu Beča, po kojem se i zvao Mödling and Hinterbrühl Tram. Redovne vožnje počele su u oktobru 1883. godine, ali je linija ugasena 1932. godine. Hohenstein mi je potvrdio da je to bila prva linija u kontinentalnoj Evropi što, takodje, potvrđuje i tvrdnje iz Engleske o njihovoj pionirskoj ulozi u razvoju tramvajskog saobraćaja.

Inače, ovaj gospodin radi u Beču u organizaciji Rent a bim čija je funkcija očuvanje uspomena na stare tramvaje, pa tako možete, kao što samo ime kaže, iznajmiti stari tramvaj (bim) za nekih tristo eura i provozati se ulicama glavnog austrijskog grada.

Zaljubljenici tramvaja mogu pronaći više detalja o ovoj liniji u djelu: Mödling - Hinterbrühl : d. 1. elektr. Bahn Europas für Dauerbetrieb / Manfred Hohn ; Dieter Stanfel ; Hellmuth Figlhuber. - Wien : Slezak, 1983. - 128 S. : Ill., Kt. (Schriftenreihe Internationales Archiv für Lokomotivgeschichte ; 32) ISBN 3-85416-079-8

Uprkos istorijskim razuvjeravanjima, u Sarajevu je i dalje uvriježeno mišljenje da je upravo ovdje počeo saobraćati prvi tramvaj.

Zanimljiv projekat “Virtualno Sarajevo” koji iz nekih razloga finansira BH telecom, a iz sasvim nerazumljivih razloga vodi grupa profesora s Elektrotehničkog fakulteta u Sarajevu, predstavlja i priču o sarajevskom tramvaju. Evo kako ga opisuju:
“Da li ste znali da je Sarajevo imalo prvu tramvajsku liniju u Evropi? To je istina, bila je to testna linija tramvaja za Beč. Prvi tramvaj prošao je Sarajevom 1885. god. Bio je poznat pod imenom 'konjski tramvaj' jer su ga vukli konji. Tramvaji se i danas koriste u saobraćaju i predstavljaju najbrži način obilaska grada...”

Ovo možete pronaći na internet adresi http://www.virtualnosarajevo.com.ba/st_subs/tramvaj.html kao i podatke o članovima tima uključenim u ovaj projekat, koji isticanjem akademskih titula očito žele dati na snazi naučnoj vrijednosti ulaganja iz BH Telecoma u rad ovoj grupi elektrotehničara. Niko od njih, vidljivo je, nije specijalizirao istoriju, kao ni saobraćaj, ali bi morali znati da se svaka tvrdnja mora provjeriti prije nego se s njom izađe u javnost.

Zbog takvog odnosa, naučnog nemara, većina Sarajlija i danas misli da je tramvaj prvi puta u Srednjoj Evropi počeo saobraćati baš negdje u dolini Miljacke, te neki vispreni biznismeni pokušavaju organizovati i proslavu godisnjice, a neupućeni mediji sve to prenesu i informišu ljude.

Na taj način se nastavlja živjeti u zabludi, iako za to nema nikakve potrebe. Ovo je još jedan dokaz o nedostatku čitanja.

Projekat Virtualno Sarajevo je citiran na drugim stranicama i navodi se kao izvor za tvrdnje o pionirskoj ulozi Sarajeva za razvoj tramvajskog saobraćaja, što je netačno i nepotrebno. To se lako dalo izbjeci da se obratila pažnja na čuvenu knjigu Miroslava Prstojevića “Zaboravljeno Sarajevo” u kojoj ovaj autor divno opisuje grad i najznačajnije detalje iz njegove istorije:

“Tramvaj, prvi električni, kažemo s ponosom, ali bez ozbiljnije provjere...” Takvu je dvojbu izrekao na 189. strani, iako se na 221. strani Prstojeviću omaklo da bez ograde napiše opštevažeću tvrdnju, barem među Sarajlijama, da su u Beču i Pešti, vozeći se tramvajem, morali gledati u konjske pozadine, dok je u Sarajevu struja zamijenila konje.

Temišvar, grad zbog kojeg sam počeo tražiti odgovor da li je Sarajevo zaista bilo prvi evropski grad s redovnom trmvajskom linijom, vezan je za Sarajevo još jednom tvrdnjom.

Naime, kazu da je Gustave Eiffel, kreator tornja u Parizu, izgradio pješački most preko rijeke Bega u Temišvaru. Zar ne postoji tvrdnja da je željezni most na Skenderiji takođe projektovao Gustave Eifell?

Sarajevski most je izgrađen 1893. ali ne postoji nijedan dokument koji bi potvrdio vjerodostojnost ove tvrdnje. Izlgeda da je dosta željeznih mostova izgrađenih krajem devetnaestog vijeka bilo pripisano Eifellu i da je predanje u narodu ostalo iako dokaza nema. Nije Sarajevo, ili Temišvar, usamljeno u tom pogledu. U Zrenjaninu, nekadasnjem Bečkereku, je takodje postojao “Eifellov most”.

Na blogu brace Kresevljakovic Blob ponajbolje opisuju zablude, jer provjerivši neke od vodećih autoriteta istorije Sarajeva, uključujući Škarića, Hamdiju Kresevljakovića te francuskog istoričara Renea Peletiera, naglašavaju da niko od njih ne pominje takav most u Sarajevu.

Vrijeme je da se prestane spominjati prvi (srednje)evropski električni tramvaj u Sarajevu jer to naprosto nije tačno, iako dobro zvuči. Ono što nam sva ova priča govori je da Sarajevo nekada nije bilo testni poligon za Beč i ostale evropske metropole. Električni tramvaj je prvo isproban u bečkim predgrađima, Pešta ga je imala puno prije Sarajeva, pa i Temišvar.

Ono što je bitno je da Sarajevo tada nije zaostajalo u tehnološkim inovacijama i implementacijama novovjekih izuma. Ako ne među prvima, onda je grad uvodio nove, revolucionarne oblike saobraćaja u drugom talasu. Među prvima u Evropi.

Gdje je grad danas?

radiosarajevo.ba