Neven Anđelić: Dobar musliman i dobar Evropljanin (I)

Može li se istovremeno biti dobar musliman i dobar Evropljanin? Ovo pitanje neminovno podsjeća na nekadašnje pitanje o vjerniku i komunisti. Politički ispravan odgovor bi trebao naglasiti irelevantnost samog pitanja te usputno napomenuti jednakost i sekularni karakter Evropske unije. Međutim intelektualno je stimulativnije i zapravo bliže istini ukoliko se pokuša iskreno odgovoriti na ovo pitanje.

Preko dvadeset miliona muslimana živi u zemljama Evropske unije, što znači da je jednostavno pomiriti ova dva identiteta. Evropsko društvo je nadasve sekularno iako zasnovano na kršćanskim principima. Sekularnost tih društava je skoro stalno na udaru pa je, recimo, nekadašnji francuski predsjednik Valery Giscard d’Estaing neuspješno pokušao ubaciti reference o bogu u prijedlog teksta evropskog ustava.

Visok postotak mladih muslimana
Razum i moderna društvena dostignuća oduprli su se ovoj ideji te tako ostavili mogućnost inkluzivnosti Evropske unije i za rastući broj muslimana. Trenutno je njihov postotak uglavnom oko tri do četiri posto u najrazvijenijim zemljama članicama ali značajno je da su muslimani izrazito mlađe stanovništvo od ostatka evropske populacije. Trećina od oko pet miliona francuskih muslimana je mlađa od dvadeset godina dok se taj omjer na nacionalnom planu kreće oko dvadeset posto tinejdžera i mlađih u francuskom društvu. U Njemačkoj je jedna trećina muslimanskog življa od ukupno oko tri miliona mlađa od osamnaest godina, a nacionalno taj omjer je samo osamnaest posto. Konačno, u Velikoj Britaniji je trećina muslimana mlađa od šesnaest godina dok je na državnoj razini dvadeset posto Britanaca tako mlado.

Ovo nisu najnoviji podaci, a i brojke se stalni mijenjaju ali se obično zaključuje da je vrlo vjerovatno udvostručenje muslimana u Evropskoj uniji već 2015. godine. Broj britanskih muslimana je oko milion i po; Španija, Italija i Holandija imaju također milionske populacije muslimana dok je u manjim evropskim zemljama taj broj različit ali također značajan; pola miliona u Belgiji, oko 400 hiljada u Grčkoj, preko 300 hiljada u Austriji i Švedskoj, nekih 180 hiljada u Danskoj. Ova populacija raste i u ostalim državama unije.

Nijedna od zemalja EU nije imala autohtone muslimanske zajednice pošto su imigranti muslimanske religije stizali su u Evropu u različitim ciklusima. Prve grupe koje su se doselile nakon Drugog svjetskog rata nisu se nikada integrirale. Ovaj talas je bio prevashodno zasnovan na ekonomskim uslovima kako u zavičajnim zemljama gdje je postojao višak radne snage i nerazvijena ekonomija, tako i u zapadnoevropskim zemljama gdje je desetljećima nedostajala radna snaga za postratni oporavak i novi razvoj nacionalnih ekonomija.

Prvi i drugi imigracioni talasi
Globalna ekonomska recesija tokom 1970-ih godina zaustavila je ovaj pokret naroda, ali već u narednom desetljeću počinje novi oblik useljavanja u razvijene zemlje koji je ovaj put karakteriziran političkim azilantima iz muslimanskih država. Tako je došlo do pojave da kada to i nije odgovaralo domaćim ekonomijama, evropske zemlje nastavljaju primati doseljenike iz muslimanskog svijeta. Neki od njih bili su sekularizirani ali značajan dio je zapravo bio nezadovoljan načinom interpretacije islama u sopstvenim zemljama gdje su još nedostajali osnovni principi demokratije te je svaki bunt bio brutalno gušen. U ovom talasu imigranata pojavile su se ideološke vođe koje su imale nešto ponuditi drugoj i trećoj generaciji muslimanske imigracije, ljudima rođenim u Evropi, odraslim u uvjetima bitno drugačijim od svojih roditelja jer nove generacije čak i kada su se htjele integrirati u društvo, to im najčešće nije bilo omogućeno.

Tako su generacije prvog imigracionog talasa lako našle osnove zbog kojih su se osjećale socijalno izdvojenim i diskriminiranim. Bio je to islam, njihova vjera koju su im sada u radikaliziranoj varijanti tumačili imigranti drugog talasa, onog zasnovanog na političkom disidentstvu. Cijeli niz godina ovakva situacija održavala se van matice socijalnih zbivanja ali su događaji od 11. septembra 2001. godine sve promijenili i društva, kako starosjedilačka, tako i imigrantska konačno su uvidjela neophodnost pokušaja otvorenog dijaloga i nalaženja osnova za stvaranje prostora u Evropi za one drugačije, nekršćanske vjere.

Sukobi imigranata i domaćina
Ovdje se javljaju dodatni problemi zbog toga što je Evropa u velikoj mjeri sekularizirana iako zasnovana na kršćanskoj religiji. Muslimani shvataju svoju vjeru kao sveprisutnu i sekularizacija je potpuno strana tumačenju ove vjere. Na koji način je moguće pomiriti ova dva pristupa je problem s kojim je Evropa suočena bez stvarnih izgleda za rješenje. Neki su njemački političari upozoravali na problem paralelnih društava pošto muslimani, uglavnom Turci, žive u zatvorenim društvima bez pretjerane interakcije s etničkim njemačkim stanovništvom. U sličnoj situaciji su i ostala evropska društva. Uzajamno nepovjerenje na velikoj razmjeri opšte je prisutno a najčešće proizlazi iz međusobnog nepoznavanja. Teorija o sukobu civilizacija sve češće se priziva u pokušajima pojašnjenja latentnog sukoba koji sve češće prerasta u incidentne situacije kada se i sila upotrebljava.

Pariška predgrađa su postala poprištem revolta tokom 2005. godine nakon jedne neoprezne izjave desničarskog ministra unutarnjih poslova, kasnijeg predsjednika Nicolasa Sarkozyja, mada on nije direktno izazvao takav slijed događaja. Činjenica je, međutim, da je znatno doprinio svojim izjavama i politikom, kao i da je u tome imao značajnu podršku bijelog stanovništva svoje zemlje. Ekonomske nedaće su koju godinu prije dovele do velikih nemira u sjeveroistočnoj Engleskoj gdje su se druga i treća generacija imigranata iz Azije konfrontirale s policijom ali i bijelim vršnjacima u jednakim ekonomskim nedaćama. Pokazalo se da, iako komšije, ove dvije grupe žive paralelne živote koji se dodiruju jedino prilikom sučeljavanja i krivljenja jednih drugih za sopstvene probleme.

Islam vs. sloboda izražavanja
Nizozemska je bila poprište prvog politički, odnosno vjerski motiviranog ubistva filmskog režisera Thea van Gogha, čiji su radovi bili kritični prema islamu. Sada već čuvena islamska disidentica, Hirsi Ali, nakon prihvatanja ateizma, ulaska u politiku i nizozemski parlament, zbog učestalih prijetnji potražila je privremeno utočiste u Sjedinjenim Američkim Državama. Ona je i sarađivala s Van Goghom na filmskom projektu koji je ponukao muslimanskog ekstremistu na ubistvo. Tradicionalno liberalno nizozemsko društvo je u stanju šoka koji nije posljedica nečega sto se odjednom i iznenada dogodilo već je dugo vremena bilo zapravo ignorisano i tek je brutalno ubistvo obrazloženo u ime odbrane vjere pokazalo sve probleme sekularizacije društva i slobode izražavanja. Dvije slobode kada ih interpretiraju različiti članovi društva ne mogu koegzistirati jer sloboda izražavanja, tumačena među liberalnom inteligencijom zapadnoevropske civilizacije, direktno vrijeđa slobodu vjerskih osjećanja obrazloženu među imigrantskim muslimanskim zajednicama na istom tom zapadu.

Primjer karikatura objavljenih u danskim provincijskim novinama „Jyllands Posten“ najočitiji je primjer ovog nesuglasja i sukoba dva osnovna prava; slobode izražavanja i slobode religije. Na djelu je sukob i neshvatanje evropskih starosjedilaca koji su stvorili sekularizirana društva na kršćanskim osnovama i imigranata u ove zemlje čija je islamska vjera osnova njihovih svih životnih shvatanja. Potreba za iskazom solidarnosti obuzela je zapadnu Evropu pa su se u ime slobode javne riječi neke novine objavljujući sporne karikature solidarizirale s napadnutom danskom tiskovinom. „Svi smo mi Danci“, podnaslov je bio na internet stranici „Brussels Journal“.

Shodno ovakvim manifestacijama, ispada da je Samuel Huntington ipak bio u pravu pišući o sukobu civilizacija. Međutim izglednije je da je u pitanju sukob načela sekularnih društava Zapada i religioznog svijeta na istoku. Problem koji sa standardima Zapada, ispostavit će se dvostrukim, ima islam, nije bitno drugačiji od problema ostalih velikih monoteističkih religija. Vrijeđanje vjerskih svetinja toleriše se u ime slobode misli, ali ipak postoje razlike u odnosu prema svetinjama. Kada je prije pet godina istom danskom listu ponuđena serija karikatura o Isusu Kristu, uredništvo ih je odbilo objaviti da ne bi povrijedili manji broj svojih čitalaca.

Žestoke reakcije
Reakcije su bile žestoke i povodom filmova „Amen“ Coste Gavrasa ili „Posljednje Kristovo iskušenje“, Martina Scorsesea, kao i popularnog romana Dana Browna „Da Vincijev kod“. One su bile oštre, strastvene ali ljudi nisu ginuli zbog osjećaja religiozne uvrijeđenosti. Muslimanske demonstracije su donijele žrtve iako su unaprijed organizirane. Dokaz za to je moguće naći u istovjetnim zastavama svih demonstranata na ulicama Bejruta. Tu je interesantno da nijedna zastava nije bila žute boje kakve ima najjača šiitska partija – „Hezbollah“. Njima prikazivanje Muhameda, naime, ne smeta, kao ni muslimanima sufijama. Stvar je u tumačenju religije jer i vehabijsko i sunitsko učenje brani takva prikazivanja, baš kao što i fundamentalno protestantsko učenje brani prikazivanje Isusa Krista.

Ipak, Evropa je pažljivija prema „starosjedilačkim” religijama pa se je prije nekoliko godina londonski „Spectator“ ispričao jevrejskoj zajednici zbog objavljivanja naslovne strane sa Davidovom zvijezdom koja upravlja britanskom zastavom. Niko tada nije iskazao solidarnost zbog slobode izražavanja u ovom slučaju. Možda zaista znatno sekularizirana judeo-kršćanska Evropa ne može prihvatiti popularni islam, baš kao što islamski svijet možda ne može prihvatiti sekularizirana društva. Nakon ubistva holandskog režisera Thea van Gogha, bombaških napada u Madridu i Londonu, protesta u Parizu, izgledno je da veći broj Evropljana muslimane doživljava u najmanju ruku sumnjičavo.

Neven Anđelić za radiosarajevo.ba