Orhan Pamuk: Izblijedio san o Evropi

Piše: Orhan Pamuk

U školskim knjigama koje sam čitao 50-ih i 60-ih godina još kao dijete, Evropa je predstavljena kao ružičasta zemlja legendi. Dok je gradio novu republiku na ruševinama nekadašnjeg Osmanskog carstva koje je skrhano i podijeljeno u Prvom svjetskom ratu, Mustafa Kemal Ataturk se borio protiv grčke vojske, ali je kasnije uz pomoć svoje vlastite vojske uveo niz socijalnih i kulturnih reformi koje nisu bile anti, već pro-zapadne.
Pomenute reforme su se ozakonile, što je ojačalo novu tursku državnu elitu i što je bio i ostao predmet stalnih rasprava u Turskoj u narednih osamdeset godina, a mi smo pozvani da prigrimo i čak imitiramo ružičasti, zapadnjački san o Evropi.

Školske knjige iz mog djetinjstva su imale cilj da nas nauče zašto je bilo potrebno povući liniju između države i religije, zašto je bilo nužno zatvoriti utvrde derviša i zašto smo arapsko pismo zamijenili latinicom. Ali one su također bile preplavljene pitanjima koja su trebala otkriti tajnu evropske neizrecive moći i snage.

„Opišite ciljeve i posljedice renesanse,“ pitao je profesor historije na ispitu u srednjoj školi. „Kad bismo mi ležali na nafti kao Arapi, da li bismo onda bili bogati i moderni kao Evropljani?“ pitali su se moji naivni drugovi iz razreda.

Na prvoj godini fakulteta, kadgod bi neko na predavanju postavio takvo pitanje, istog trenutka bi se uzrujao pitajući se „zašto se kod nas nikad nije desilo prosvjećivanje?“

Ibn Khaldun, arapski mislilac iz 14.stoljeća  je rekao da su se pokorene civilizacije branile od raspada tako što su imitirale svoje okupatore. Iz razloga što Turska nikad nije kolonizirana niti ju je okupirala neka svjetska sila, „obožavanje Evrope“ ili „imitiranje zapada“ nikada nije imalo proklet i ponižavajući prizvuk koji je opisao Franz Fanon, V.S.Naipaul ili Edvard Said. Ugledanje na Evropu je predstavljeno kao historijski imperativ ili čak kao praktično pitanje prilagodbe.

Međutim, ovaj ružičasto obojeni san o Evropi, nekada toliko moćan da su čak i najveći protivnici zapada potiho vjerovali u njega, je sada izblijedio. Možda zato što Turska više nije onako siromašna kao nekada. Ili zato što Turska više nije zemljoradnička država kojom upravlja vojska, već dinamična nacija sa vrlo razvijenim civilnim društvom.

Stoga je razumljivo zašto su proteklih godina utihnuli pregovori između Turske i Evropske unije i zašto nikakvo rješenje nije ni na vidiku. Ni u Evropi, ni u Turskoj ne postoji realna nada da će se Turska pridružiti Evropskoj uniji u bliskoj budućnosti.

Ali priznati da se nada izgubila bi bilo jednako poražavajuće kao i potpuni raspad odnosa sa Evropom.Stoga niko nema srca da izusti ove riječi.

Evropa zbunjena unutrašnjim problemima

Činjenicu da su Turska i ostale istočne zemlje razočarane Evropom sam spoznao kroz putovanja i razgovore s različitim ljudima. Najveća mrlja u odnosima između Turske i EU je zapravo savez između turske vojske, vodećih medija i nacionalno orjentiranih političkih partija koje su se ujedinile u uspješnoj kampanji s ciljem da sabotiraju pregovore Turske sa EU. Isti savez je odgovoran za tužbe koje su pokrenute protiv mene i mnogih drugih pisaca, za smaknuća manjinskih skupina, ubijanja misionara i katoličkih svećenika. Tu su i emocionalno obojene demagogije čiji značaj se najbolje može objasniti kroz odnose sa Francuskom.
U proteklim stoljećima, čitava generacije turske elite je vjerno uzimala Francusku kao model, oslanjajući se na njeno razumijevanje sekularizma i slijedeći njen sistem obrazovanja, literaturu i umjetnost. Činjenica da se u posljednjih pet godina Francuska pokazala kao država koja se najžešće protivi ideji Turske u Evropi je izrazito razočaravajuća. Upetljanost Evrope u rat u Iraku je uzrokovala najveće razočarenje među nezapadnim zemljama, a u Turskoj je izazvala čisti bijes. Svijet je posmatrao Evropu koja je zaslijepljena Bushom i koja se uključila u neopravdan i surov rat čime je pokazala svoju neizmjernu spremnost da bude prevarena.

Kada posmatrate sliku Evrope iz Istanbula, prvo što primijetite je da je Evropa općenito (kao i Evropska unija) zbunjena svojim unutrašnjim problemima. Jasno je da Evropljani imaju mnogo manje iskustva od Amerikanaca u pitanjima suživota sa onima drugačije religije, boje kože ili kulturnog identiteta i da izgledi da se to promijeni nisu veliki. Ovaj otpor prema drugima čini evropske unutrašnje probleme još nedodirljivijim. Nedavna rasprava u Njemačkoj koja se odnosila na multikulturalnost i integraciju uglavnom velike turske manjine dokazuje ovu tvrdnju.

Sa produbljivanjem i širenjem ekonomske krize, Evropa bi mogla pojačati svoje napore kako bi sačuvala „buržoasku kulturu“ u Flaubertovom smislu te riječi, ali to ne bi riješilo problem. Kada se osvrnem na Istambul koji iz godine u godinu postaje sve više kozmopolitski i kompleksniji i sada privlači imigrante iz Azije i Afrike, ne mogu a da ne zaključim  da se siromašni, nezaposleni i nezbrinuti ljudi iz Afrike i Azije koji traže nova mjesta za život i rad ne mogu vječno držati dalje od Evrope. Viši zidovi, strožniji vizni režim i brodovi koji patroliraju na graničnim područjima će samo malo odložiti „dan obračuna“. Najgore od svega je da antiimigracijska politika i predrasude već uništavaju ključne vrijednosti na kojima je Evropa zasnovana.

U školskim knjigama iz mog djetinjstva nije bilo rasprava o demokratiji ili pravima žena, ali se pisalo o cigaretama „Gauloises“ koje su pušili francuski intelektualci (bar tako su nas učili) na kojima su bile napisane riječi „sloboda, jednakost, bratstvo“. „Bratstvo“ je iskazivalo duh solidarnosti i otpora koji je započela ljevica. Ali okorjelost prema patnji imigranata i manjina i kažnjavanje Azijaca, Afrikanaca i muslimana koji žive teškim životom u evropskim provincijama i okrivljavanje njih samih za njihov vlastiti jad se nikako ne može nazvati „bratstvom“.

Niko ne zna koliko Evropljana pati od anksioznosti ili paniči kako bi sačuvali velike evropske tradicije, profitirali od bogatstva koje su požnjeli od nezapadnog svijeta i zadržali prednosti koje su stekli u stoljetnim konfliktima, kolonizacijama i ratovima. Ali ako Evropa doista hoće da se zaštiti, ne bi li bilo bolje da se okrene sebi i da se prisjeti svojih temeljnih vrijednosti koje su je nekada činile središtem gravitacije za sve svjetske intelektualce.

Prijevod: Slobodnaevropa.org