Iannis Xenakis

Novo izdanje emisije Art of Sound biće posvećeno radu veoma značajnog autora muzike 20. stoljeća, koji je nastojao zvuk čuti i razumjeti u relaciji sa prostorom, kojeg je takođe bio umjetnik.

On je Iannis Xenakis (1922-2001), grčki kompozitor, teoretičar muzike i arhitekt. U svome umjetničkom radu bavio se i arhitekturom i muzikom, ali ovom posljednjem se tokom svoga života iznimno posvetio. Kao mladi borac za pravdu i pripadnik ljevičarskog komunističkog pokreta, Xenakis je 1944 ozbiljno ranjen, i samim čudom preživio. Zbog svog opredjeljenja i gonjen od nove vlade Grčke, napustio ju je 1947 godine, pobjegavši u Pariz. Jednom je izjavio da je osjećao da ima dug prema svojim prijateljima koji su ostali, te dospjeli u zatvor ili smrtno nastradali. Vjerovao je da im se mora nekako iskupiti i ponovo steći pravo da živi. Njegovo sredstvo u ovoj misiji postala je muzika.

Premda se još od djetinjstva bavio muzikom, a od studentskih dana izučavao harmoniju i kontrapunkt,  Xenakis je bio formalno obrazovani arhitekta. Radio je godinama za Le Corbusiera, u njegovom pariškom arhitektonskom studiju, na velikim i važnim projektima. Za Expo 1958 godine, Xenakis je, kao predstavnik Le Corbuiserovog ateljea, projektovao i izveo Philipsov paviljon, tada neobičnu konstrukciju hiperboličnog paraboloida. Koncept  je upotpunila muzika Edgard Varésea, Poéme électroniqué, pri čemu su arhitektura, slika i zvuk međusobno blisko komunicirali. No, Xenakisu je takođe omogućeno da ostavi svoj kompozitorski doprinos. On je načinio muziku u trajanju od nešto manje od tri minuta, kao interludij između osmominutnih emitiranja Poéme électroniqué. To kratko djelo, naslova Concret PH (što je referenca na arhitektonski dizajn i konstruktivni materijal), postalo je jednim od najvažnijih u domenu elektroakustičke muzike.

Iskustvo bavljenja arhitektonskim konceptima postalo je za Xenakisa  dijelom njegova muzičkog stvaranja, i obrnuto. Srodnost  između kontinuiranih zakrivljenih linija hiperboličnog paraboloida i definiranja  tranzicije između dva zvučna stanja kroz glisanda u ''sonične prostore kontinuirane evolucije'', očituje se upravo u strukturalnoj vezi trodimenzialne konstrukcije paviljona i Xenakisovog ranog djela Metastaseis (1953/54) koje je imalo arhitektonsku matricu, primarno u svojoj grafičkoj notaciji. Metastaseis je Xenakis bazirao na Einsteinovskom poimanju vremena, koje je relativno, i ovisi o izmjeni materije i energije. Za razliku od tradicionalne kompozicije, u kojoj je zvuk ravnomjerno organiziran u vremenu,Metastaseis doživljava promjene u intenzitetu, registru, gustoći partiture, pa otuda i naslov, značenja ''transformacije''.

Iako je Xenakisa u svijetu arhitekture brzo prepoznalo jedno njeno veliko ime, poput Le Corbusiera, u muzici je umjetnik neko vrijeme tražio mentora. Nakon što nije imao sreće sa važnim kompozitorima toga vremena, kao što su Arthur Honegger i Darius Milhaud, Xenakisovu genijalnost je uočio Olivier Messiaen. Kazao mu je: ''...imaš dobru sreću da si Grk, arhitekt i da si učio matematiku. Iskoristi te stvari. Upotrijebi ih u svojoj muzici.''

Iannis Xenakis je upravo to učinio. Svoje sklonosti ka arhitekturi, matematici i fizici je izrazio kroz muziku, a muzičke matrice je generirao u trodimenzionalne objekte. Pri tome se bavio  elektroakustičkom i elektroničkom muzikom, kreirao je kompjutersku tehnologiju koja je grafičke slike pretvarala u muzičke rezultate, a koristio je računar i kao sredstvo za kalkulaciju pri komponovanju svoje 'stohastičke' muzike, uvjetovane određenim zakonima vjerovatnoće. (Ovdje su matematičke premise okviri u kojima nastaje djelo, a konačan proizvod se može prilagoditi raznim varijantama izvođačkog aparata.)

Xenakisov rad i opus je teško svesti na nekoliko rečenica i zaključak, ali ukratko se može kazati da je umjetnik polazio u svome kreativnom radu od više metoda, koje su se daljim individualnim muzičko-estetskim pristupom razvijale u određena djela. Ona su, u konačnici, rezultat intelektualnog uma i subjektivnog duha svoga autora.

U večerašnjem izdanju emisije Art of Sound slušamo Iannisa Xenakisa i njegova djela: Metastaseis za orkestar (1953/54), elektroakustički komad Orient-Occident (1960), Concret PH (1958), Tétras za gudački kvartet (1983), Mists za solo klavir (1980) i Ioolkos za veliki orkestar (1996), u kojemu je kompozitor ponovo istraživao vezu između muzike i arhitekture.