ART OF SOUND: Karlheinz Stockhausen

27.01.12. 15:38

Radiosarajevo.ba

Eksperimentiranja u muzici 20. stoljeća iznijela su mnoge različite tehnike i pristupe kreaciji i interpretaciji zvučnog fenomena. Pojedini kompozitori su slijedili svoje vlastite pojedinačne ideje o tome kako tretirati zvuk. Pri tome, proces nastanka muzičkog djela odvijao se kroz preciznu organizaciju zvučnog materijala, ili prepuštanje nekih njegovih segmenata slučaju; kroz primjenu nove elektroničke tehnologije ili konvencionalnog instrumentarija. Kompozitor čiji je rad utjelovio sve ove aspekte, manje ili više, bio je Karlheinz Stockhausen (1928-2007). Ovaj je umjetnik jednostavno istraživao, pronalazeći razne mogućnosti kompozitorskog djelovanja, koje su ga, na koncu, dovele do stvaranja nekih danas veoma značajnih radova iz oblasti savremene umjetničke muzike.

Elektronički generiran zvuk. U kelnskom Nordwestdeutscher Rundfunk u fokusu Stockhausenova interesovanja bila je 'čista' elektronička muzika kreirana potpuno novim sredstvima. Zajedno sa nekolicinom svojih kolega, on u počecima ove misije pokušava sintetizirati zvuk od čistih frekvencija. Ovaj eksperiment, realiziran u autorovoj Studie I iz 1953. godine nije bio uspješan, jer se čisti tonovi nisu međusobno adekvatno složili. No, s druge strane, predstavljao je neobično dobro ostvarenje obzirom na tada dostupnu, još donekle primitivnu, tehnologiju.

Naredni korak Stockhausenov u svijet eksperimentalne 'čiste' elektroničke kompozicije bio je zato usmjeren ka zvuku samom i njegovim sastojcima, umjesto jednostavnim tonskim frekvencijama. Studijski rad ga je odveo ka spoznaji 'jedinstva' elektroničke muzike, kako ga je nazivao. Naime, otkrio je da se jedan ton, usporen do ispod 16 Hz (tj. 16 vibracija u sekundi), počinje percipirati ne više kao ton, već kao pravilni ritmički puls, sa pozadinskim ritmovima uzrokovanim frekvencijskim komponentama koje mu daju njegovu boju/kvalitet. Ako se ton i dalje teži usporiti, može u svome novom vremenu i prostoru postati čitavom muzičkom formom, sa vlastitim ritmom, tempom, visinom, bojom. Stockhausen je ovaj princip sproveo u praksu u svome djelu Kontakte, nastalom u periodu 1959/60.godine.

No, kako se u to vrijeme često kritizirala elektronička muzika kao vrsta čiji su zvukovi mrtvi - što i nije bilo daleko od istine, obzirom da mašine nisu mogle proizvesti mnoge muzičke varijacije i suptilne promjene za koje je zaslužan izvođač – u svijetu novih eksperimentalnih kompozitora nešto se moralo učiniti na njenome oživljavanju. Stockhausen je zato napravio alternativnu verziju Kontakte u kojoj su pijanist i perkusionist svirali uz traku. Ovo je bila svojevrsna komunikacija, ili upravo kontakt, između žive izvedbe i muzike na traci, ali bez narušavanja kvaliteta novoga zvuka.

'Živa' elektronička muzika. Stockhausenovo prvo live elektroničko djelo bilo je Mikrophonie I (1964/65), u kojem veliki tam tam aktiviraju dvojica izvođača uz pomoć različitih objekata, drugi par aktera za to vrijeme preuzima nastale vibracije mikrofonima, a preostala dva učesnika performansa kontroliraju elektroničke transformacije proizvedenog zvuka. Ovo je još jedan dokaz Stockhausenove entuzijastične sklonosti ka otkrivanju novih zvučnih svjetova, obzirom da je ovdje upotrijebio instrument koji ima veoma ograničene mogućnosti. No, on je eksperimentirao i sa mnogo bogatijim zvučnim izvorima, pa se u svojoj kompoziciji Mixtur (1964) bavio elektroničkim tretmanom orkestralne muzike.

Sve ove aktivnosti na kraju su ga navele na slijedeće promišljanje: ''U ovom momentu mi put izgleda u potpunosti otvoren za dalji razvoj instrumentalne muzike, jer se njeni nezamjenjivi kvaliteti – raznolikost i 'živa' komponenta – sada mogu kombinirati sa znanjem o elektroničkoj muzici, u cilju kreiranja jednog novog jedinstva.''

'Svjetska muzika medija'. Stockhausen, na različite načine, nije toliko komponovao sam materijal djela, koliko je kreirao upute kako se on valja u toku izvedbe mijenjati. Tako je razvio ideju kompozicije u 'procesu'.

Kurzwellen, ili 'Kratki talasi', za šest svirača sa radio prijemnicima i live elektroniku iz 1968. godine, bio je zanimljiv rad u kojemu je upravo u 'procesu' Stockhausen tretirao jedan naročit materijal – onaj nastao od kratkotalasnih radio prijemnika. Isti je za autora bio, ipak, samo polazna tačka u kreiranju bliske interakcije među izvođačima i otvaranja samoga sebe prema 'muzici cijele zemaljske kugle'. O tome je on pisao: ''Šta može biti više svjetski, jače od svakog ega, tako sveobuhvatno, toliko univerzalno i monumentalno od radio emitovanja koja u Kurzwellen poprimaju formu muzičkog materijala?...Ono što se tu događa sastoji se samo od onoga što svijet odašilje sada; to izlazi iz ljudskoga duha, dalje se oblikuje i neprestano transformira...; konačno dolazi do višeg jedinstva zahvaljujući našim muzičarima u njihovoj izvedbi...Stigli smo do kraja svijeta koji nam nudi granice dostupnog, nepredvidivog; mora postojati mogućnost za nešto van ove dimenzije da se probije, nešto što dosad nije mogla pronaći nijedna radio stanica na ovog planeti. Pođimo to potražiti!''

Za tim nečim, što pripada kakvoj drugoj neopipljivoj dimenziji, Stockhausen je nastavio i sam tragati. Jedan od puteva njegovih težnji bila je i muzika 'slučaja'.

Slučaj u granicama. U Evropi je muzika slučaja – aleatorika, jednako principima američke nedeterminacije, imala svoje glavne aktere. Među njima je bio i Karlheinz Stockhausen, čiji je Klavierstück XI iz 1957. godine, uz Boulezovu Treću klavirsku sonatu, predstavljao prvo značajno djelo iz pravca.

Stockhausenov klavirski komad broj 11. imao je partituru od samo jednoga lista papira, na čijoj je površini bilo razbacano devetnaest fragmenata notnoga teksta predviđenih za izvođenje bilo kojim redoslijedom. No, nakon što bi izvođač odsvirao jedan od pomenutih i odabrao naredni fragment koji će uslijediti, morao bi isti opisati tempom i dinamikom označenim na kraju njegova prethodnika. Pri tome, jedan fragment bi se mogao izvesti ukupno dva puta, ali ponovljen bi gotovo sigurno bio podređen drugačijim uputama interpretacije. Djelo se završava nakon što se i treći put iznese određeni segment kompozicije.

Kompozitorove muzičko-grafičke predstave 'slučaja' uvijek su nosile sa sobom i dozu determinizma, no Stockhausen je pokušao razviti i još slobodniji, 'intuitivni' muzički koncept.

Muzika generirana intuicijom. Termin 'intuitivna muzika' Stockhausen je preferirao više od 'improvizacije'. O svojoj ideji je pisao: ''Intuitivnom muzikom smatram onu koja dolazi stvarno neometana iz intuicije...''
Efekti Stockhausenovih 'intuitivnih' zapisa bili su veoma inventivni, naročito za izvedbi kojima je autor rukovodio. No, njihova najvažnija svrha bila je spiritualne prirode – da otvori prostora za 'muzičku meditaciju', što je zahtijevalo najviši nivo koncentracije i predanosti. U tom smislu je interesantan pretposljednji dio Aus den sieben Tagen, djela od petnaet segmenata nastalih u jednoj majskoj sedmici 1968. godine, u kojem je svaki stav ciklusa prozna pjesma koja nosi sa sobom i određene instrukcije za izvođača. Četrnaesti 'Goldstaub' postavlja interpretatoru zahtjeve koje daleko prevazilaze njegove sposobnosti muzičara: ''Živi potpuno sam četiri dana / bez hrane / u potpunoj tišini, bez mnogo pokreta. / Spavaj što je manje moguće, / misli što manje. / Nakon četiri dana, kasno navečer, / bez prethodna razgovora / odsviraj jedan jedini ton. / BEZ RAZMIŠLJANJA šta sviraš / zatvori oči, / samo slušaj.''

Veliki i značajan Stockhausenov opus, čiji se izvori kreću od veoma precizne mehanike do neopipljive ljudske intuicije, kazuje nam da je u njemu angažirana golema sila i uma i duha jednog čovjeka, koji je želio muzikom progovoriti o samome ljudskom biću i tome dokle dosežu njegove mogućnosti spoznaje i znanja.

U novom izdanju emisije Art of Sound, koja se emituje svakoga petka u 20h, slušamo značajna djela Karlheinza Stockhausena: Studie I, Kontakte (Struktur I), Mikrophonie I, Kurzwellen (fragment) i Klavierstück XI.