Neven Anđelić: Nacionalni suverenitet i evropske integracije

„Suverenitet je poput artičoke“, pojašnjavala mi je jedna od vodećih ekspertica po pitanju Evropske unije, profesorica Helen Wallace. „Države ga se odriču u slojevima u korist Evrope, ali za sebe zadržavaju najslađi dio u samoj srži.“ Upravo zbog karaktera gubitka suvereniteta, odnosno dobrovoljnog odricanja od njega, tokom procesa evropskih integracija naši rođaci Slovenci našli su se u problemu i pred dilemom.

Netom stečeni puni suverenitet morali su odmah po bučnoj proslavi razrješenja od nas omraženih „južnjaka“ korumpirati pozivom samo malo manje neomiljenim „Talijancima“ i ostalim Evropljanima da im uzmu to za što su se političkim sredstvima borili desetljećima i stoljećima, a vojnim navodno sedam dana. Političari su se suočili s problemom: kako najednom to objasniti narodu. Vlade su se mijenjale tokom prvih petnaestak godina nezavisnosti dijelom i zbog neispunjenja obećanja o popunom uživanju samostalnosti. Delegacije su putovale u Bruxelles, Strasbourg i ostala bitna evropska raskršća i tek su male i privremene olakšice dobili u domenu svojine nad nekretninama. Tako je ponajružniji djelić jadranske obale ostao daleki san za bogate Austrijance i Nijemce iako o ljetovanju u Portorožu može sanjati samo Slovenac. Ostali Evropljani imaju ljepše snove. Međutim, taj dio artičoke je za Slovence bio od iracionalnog značaja, dok je za Evropu bio samo uvod u još veće iracionalnosti kada otpočnu pregovore s nama „južnjacima“.

Teritorijalni suverenitet je samo jedna od briga zemlje koja se pridružuje. Otvorene granice, napuštene carinske kućice na evropskim livadama i gotovo potpuni nedostatak pretresa prtljaga običnih putnika stoje u potpunoj suprotnosti sa priprostim predstavnicima vlasti na granicama država koje se navodno žele pridružiti ekskluzivnom klubu gdje uniformisani ljudi temeljito jednom rukom prolaze kroz sadržaje prtljažnika automobila, dok drugom pospremaju primljeni mito. Znači, sami državni službenici, navodno se starajući o teritorijalnoj suverenosti sopstvene zemlje, istovremeno narušavaju njen ekonomski suverenitet, što je puno opasnije i što je istinska boljka južno od Ljubljane. Slovenija je jedna od rijetkih zemalja „velikog vala“ od deset država koje su zajedno ušle u EU, a koja je odbila recept Međunarodnog monetarnog fonda za privatizaciju i ekonomsku reformu. Godinama su Estonija, Mađarska i Poljska postavljane na pijedestal najuspješnijih u trci u liberalni kapitalizam jer su poštovale upute iz Washingtona i evropskih prijestolnica, dok se diskutujući o Sloveniji manje vise šutke prelazilo na temu njihove zadrtosti u domenu teritorijalne suverenosti. Taj iracionalni osjećaj pripadnosti maloj naciji raširen je u ovoj alpskoj zemlji do mjere da su cak i iznimni akademski stručnjaci ispadali smiješni u pokušaju argumentiranja državnog stava i lobirajući za „više nacionalne interese“.

Warren Zimmermann, posljednji američki ambasador u SFRJ, u svojoj opservaciji o tragediji na jugoslavenskim prostorima naveo je sebičnost kao jedini grijeh Slovenaca tokom godina raspleta krize. EU im nije tolerisala sebičnost, ali tvrdoglavost u odbijanju totalne rasprodaje nacionalnih ekonomskih bogatstava im se konačno isplatila. Nekadašnje uspješne priče o bivšim članicama sovjetskog bloka zamijenili su brižni sastanci o tome kako pomoći privredama Mađarske, Rumunije i ostalih i kako spriječiti nacionalne bankrote. Od dvanaest država koje su postale dio EU u ovom mileniju, Slovenija je jedna od, po nekim i jedina, koja je krenula ka skandinavskom kapitalizmu, ka nečemu što Ante Marković danas naziva „novim kapitalizmom“, a prije dvadeset godina je pokušavao od jugoslavenskog društva napraviti pod imenom „novi socijalizam“. Tada, koncem osamdesetih, iz Slovenije je prvo stigao zahtjev za „socijalizam s ljudskim likom“, a potom i moto „Europa zdaj!“, koji je nakon petnaest godina i ostvaren na sunčanoj strani Alpa. U istoj družini, ali u potpuno različitoj poziciji je Rumunija, kojoj je MMF upravo odobrio kredit od dvadeset milijardi eura. Isto koliko je, otprilike, bila visina jugoslavenskog duga pred Markovićev dolazak na premijersko mjesto i koji je uzrokovao ponajveće ekonomske problem tokom osamdesetih i od kojeg je jedino poljski dug bio veći među socijalističkim zemljama. U tom svjetlu treba posmatrati rizik u koji se upušta Rumunija, s kojim se Island već odavno kocka; Mađari pokušavaju naći rješenja, dok srpske i ukrajinske delegacije učestalo slijeću na washingtonski „Ronald Reagan“, gdje ih dočekuju protokolarci MMF-a i Svjetske banke. To je rizik koji je britanska vlada preuzela na sebe praktično nacionalizujući najveće banke čija je vrijednost veća od vrijednosti većina ekonomija svijeta.

Rizik koji sve ozbiljne države svijeta preuzimaju jer niko ne zna kako će sve završiti ali svi znaju da se teritorijalni nacionalni suverenitet može relativizirati do određene mjere bez opasnosti po opstojnost nacije. Međutim izgleda da se ekonomski suverenitet ne može u potpunosti ignorisati. Slovenski uspjeh potvrđuje ovu tezu iako je moguće nastupiti i sa suprotnim stavom. Rumunija je pod Ceauşescuom riješila se većine dugova ali je narod bio osiromašen uz dugotrajne i opšte nestašice svega, pa čak i struje i grijanja tokom zime. Danas je Rumunija nakon vrlo kratkog perioda, nečega poput medenog mjeseca, od ulaska u EU prodala sopstveni ekonomski suverenitet jer vlada u Bukureštu može u budućnosti donositi kakve hoće odluke, dok god su one prethodno provjerene u Washingtonu i Bruxellesu. Prije dvadeset godina svi su bili zabrinuti snimcima nasilja u Temišvaru, gdje je tokom masovnih demonstracija grupa Rumuna tukla jednog Mađara. Oblast Transilvanije predmet je spora ove dvije zemlje stotinjak godina. Cluj ili Koloszvar je naziv za isto mjesto, ali dvadesetak godina nakon gnusnih scena međuetnički problem nije ponovljen između ove dvije nacije. Štaviše, osim što dijele granicu, i ekonomska sudbina im je slična ovih mjeseci. U oktobru su Mađari uzeli kredit od preko 25 milijardi dolara. Bruxelles i Washington ne dopuštaju nacionalne bankrote, jer bi to moglo i njih povući u nepoznate dubine kao što su bankarski bankroti povukli globalnu ekonomiju u sunovrat.

Zemlje u bosanskohercegovačkom okruženju su pred provalijom. Slovenija, mada dio EU i globalne ekonomije, nije u toj situaciji. Razlog je što su na vrijeme prepoznali stvarne važnosti u životu malih zemalja. Teritorijalni suverenitet je nešto u šta se može zaklinjati za predizborne svrhe ali ostvarenje ekonomske kontrole je nešto što je važno za opstojnost nacije. Pri tome bitna napomena je da broj iznimno velikih bogataša u Sloveniji stoji u obrnutoj proporciji sa prosječnim bogatstvom nacije. Slovenci su u ovaj stadij stigli nakon postizanja relativnog nacionalnog konsenzusa. Bosna i Hercegovina još uvijek ima šansu, mada je vremena sve manje da ostvari taj konsenzus. Prethodno jedino mora spriječiti stvaranje iznimno bogatih pojedinaca da bi se u budućnosti mogla stvoriti prosperitetna i bogata evropska nacija. Izbor između evropskog modela sa šačicom bogatih Rumuna i gladne nacije i, također, evropskog primjera prilično prosperitetne Slovenije sa rijetkim superbogatašem je pred „crnom rupom Evrope“ kako Bosna i Hercegovina trenutno izgleda. Odgovor će morati dati glasači već naredne godine na izborima, kada će ih sadašnja vlast ponovno zapitati o nacionalnom i teritorijalnom suverenitetu da bi ih mogla nastaviti ekonomski pljačkati. Odgovor mora biti – ekonomski suverenitet, što znači smjena vlasti.