Poniženi vojnik pod kičastom replikom stećka

Piše: Vuk Bačanović

Vjerovatno nijedno istorijsko razdoblje u bosanskohercegovačkoj historiografiji, a pogotovo u javnim istupima istoričara, političara i ideologa, nije u tolikoj mjeri politizirano, ideološki frizirano i mistificirano koliko razdoblje srednjovjekovnog bosanskog banata i kraljevstva. Mistifikacije su na prvom mjestu nacionalističko-šovenske, a potom “identitološke”, dakle, stvarane od strane ideologa koji se mlako protive šovinizmu, ali ne bježe od profinjenog “ukorijenjivanja” bosanskohercegovačkog/ih identiteta u srednjovjekovlju. Dok s jedne strane uporno preživljavaju stare paraznanstvene prepirke oko toga “čija je Bosna”, bazirane primarno na granicama različitih feudalnih država i posjeda od IX. do XV. vijeka, karakteru Crkve Bosanske ili anahronističkom iščitavanju ove ili one titule fuedalnih gospodara, sve su istaknutije mistifikacije srednjovjekovlja, kojima se želi graditi “pozitivni”, “proevropski” patriotizam. Iako manje oštra od šovenskih, ova mistifikacija nije ništa manje paraznanstvena.

Moderni stanovnici BiH tako, kada je u pitanju osvajanje srednjovjekovne države 1463., moraju “prirodno” navijati za kralja Stipana Tomaševića Kotromanića (ili barem za “svoju” zemlju) , a “patriotski” preziratii Mehmeda II el-Fātiḥa ili obrnuto (u ovisnosti o pripadnosti ili veće ili manje privrženosti religiji posljednjeg). Ako je već presmjelo udariti na Fātiḥa, kandidat za drugog istorijskog “đavola” je naravno Sigismund Luksemburški, ugarski kralj i sveti rimski car, čije su horde “zlih” krstaša žalile i palile po djevičanski nevinoj, slobodoumnoj, heretičkoj Bosni. Obe patriotske mistifikacije podrazumijevaju da se “svoji” vladari vole i poštuju više od “tuđih”, da sepulkralna kultura srednjovjekovlja (preciznije stećci) postane moderni brend kroz koji će se afirmirati zajedništvo, da cjelokupno “srednjovjekovlje” postane simbol “evropejstva”, izgubljene pripadnosti evropskoj kulturi, te svojevrsnog “povratka” u Evropu, ako već ne i EU.

Kada se govori o srednjovjekovnoj Bosni, dominantna tema je “kulturno naslijeđe” i ko to “naslijeđe”, zapravo, baštini i ko na njemu može legitimno graditi nacionalni identitet, odnosno državnost. U poplavama identitologije, kulturomanije, stećkologije i raznih formi simbioze hipsterstva i nacionalizma, potpuno je zaboravljena osnovna karakteristika bosanskog i svakog evropskog srednjovjekovnog društva, a to je feudalizam.

Ma kako da se ostaci srednjovjekovnih utvrđenja lijepo uklapaju u brdoviti bosanski krajolik i ma kako  stećci i motivi i natpisi na njima bili zagonetni i mistični, oni baš kao ni actečke piramide i poezija o cvijeću nisu spomenici dobrih, starih vremena. U srednjovjekovnoj Bosni vladajuća ratnička i sveštenička klasa nije živim ljudima čupala srca iz grudi kako bi umilostivila krvoločna božanstva, ali se, svejedno, radilo o duboko klasno raslojenom feudalnom društvu, baziranom na nimalo mističnoj eksploataciji kmetovskog rada. U nastojanju da se dokaže “ko je stariji” i “ko je (i da li je)  kime vladao”, bez obzira radi li se o srednjovjekovnoj Bosni ili Raškoj, prečesto se “sasvim slučajno” zaboravlja nepomenuti da se radi o društvima ranog i razvijenog srednjeg vijeka, koja svoj razvoj započinju u VIII., IX., X. i XI. vijeku, dobu izlovanosti, nepismenosti, varvarstva i samodovoljnih feudalnih posjeda, da bi potom u XIV. i XV. vijeku prerasla u stalešku državu u kojoj suvereno dominira klasa vlastelina, odnosno “velikomužana”. “Plemenštine”, koje se u poeziji i nacionalističkoj ideologiji mistificiraju kao tobožnje tepanje “plemenitosti” zemlje, nisu ništa drugo do vlastelinski posjedi. Isti oni koje su, u vrlo teškim okolnostima, obrađivali zavisni seljaci. Mistifikatori, promotori dragog simbola “istorijske žrtve” će često istaći kako je u Dubrovniku u XIII. cvjetala trgovina bosankim robljem, uključujući žene i djecu (po cijeni od 5 do 12 solida), kao i to da je ta trgovina bila sankcionirana od strane Rimokatoličke crkve, jer su nesretnici, zbog pripadnosti Crkvi Bosanskoj, tretirani kao pagani i, prema tome, poluljudi.



Međutim, pri tom se redovno “zaboravi” napomenuti kako su u trgovini robovima na pravcu Bosna - Dubrovnik u XIII vijeku, među glavnim “biznismenima” bili bosanski feudalci, uključujući same banove koji su izdašno darovali i prodavali sebi podložne ljude u ropstvo. U pogledu tretiranja zavisnih seljaka u srednjovjekovnoj Bosni, indikativni su podaci iz vremena vlasti bosanske srednjovjekovne države u Slanskom primorju, gdje su zavisni seljaci po “slovenskom običaju” feudalnom gospodaru davali čak 62 posto prinosa (četvrtinu i polovinu od ostatka). Ugarski izvori o “iustitia bosniensis” spominju i vrlo zanimljiv bosanski običaj “nadelbe” u kojem, kako je pisao Sima Ćirković. jasno jedino “da sve ide lakše za gospodara”. Zavisne seljake su imali, kako franjevački samostani, kojima su seljaci, prema odredbi velikaša morali obavezno isporučivati žito, tako i “djevičanski nevina” Crkva Bosanska prema kojoj su podložni seljaci imali slične obaveze. Kao i svaka crkva u feudalizmu i ona je, kao garant vladarskih povelja i arbitatar među velikašima, davala “duhovno mazivo” feudalnoj piramidi, mistificiranom društvenom tijelu, kojem je  glava “po milosti božastva kral”, a udovi  “vlastela i velikomužani kralev’stva”.

Čemu, u tom smislu služe mistifikacije ovakvog sistema, ili, preciznije, kome služe? Baš kao što je barok kitnjasto-kičasti pokušaj restauracije dominacije katoličanstva nakon uklapanja reformacije u vladajuću klasu, tako je neonacionalizam kičasti pokušaj ponovne afirmacije devetnaestovjekovnih nacionalističkih ideologija, a nakon degeneracije socijalističkih revolucija u staljinizam i njegove propasti. Išlo bi, ali avaj, ne ide! U svome članku “Djeca komunizma”, Boris Buden opisuje društvo besplodne i beskorisne kritike. Ono u kojem je staljinistička laž da je vlast monstruozne birokratije tranzicija u besklasno društvo, zamjenjena neoliberalnom laži o tranziciji kao putu u blagostanje Zapada. Ono u kojem je i kritika nacionalizma desničarska, pogotovo kada ja u pitanju suluda jurnjava za “identitetima”, “posebnostima”, “patriotizmima”, “vjekovnim ognjištima”, “kamenim genima” i, uopšte, za svime što klasni konflikt pokušava proglasiti pričom iz prašnjavih knjiga, dok je. zapravo, globalno, vidljiviji nego ikada. No, kako to već (redovno) dijalektički biva, stvari se preokreću u svoju suprotnost. Identitologe demantuju sama njihova djela. Valjda tome najbolje svjedoči slika otpuštenog i poniženog vojnika OS BiH koji leži pod kičastom replikom zgošćanskog stećka pred Parlamentarnom skupštinom BiH. To je onaj bilig sa lijepim prikazom srednjovjekovnog viteškog “velikomužanskog” turnira. Pod ugraviranim likovima tlačitelja svojih predaka, upropašteni borac za tranziciju zuri u prazno...